Семен Байкара — Тываның сураглыг спортчуларының бирээзи. Ол Бии-Хем кожууннуң Сушь ортумак школазын чедиишкинниг дооскан. Үстүкү класстарга өөренип тургаш, лапту, хол бөмүү ойнаар, класстар аразынга спортчу маргылдаалар эрттирер турган. Школаның спортчулары ынчан район, республика чергелиг маргылдааларга чедиишкинниг киржип турганнар. Хаактаар улустуң саны болза-даа хөй. Семен Давааевич Сушь ортумак школазының эң шыырак спортчузу турган.
Бир катап школачылар аразынга хаак маргылдаазынга оолдарны беш, кыс уругларны үш километрге чарыштырыпкан. Семён кидис идиктиг, эштеринден узун, арган, бичии оол дүргени кончуг, эштерин оранчок ыракта каапкаш, бир дугаар маңнап келгеш, хамыкты кайгаткан болгай.
Башкызы – школачы чылдарында спортка хандыкшылды оттурган бир кижизи. Ол башкызы спорттуң шупту хевирлеринге шыырак спортчу турган.
База бир спорт-биле өңнүктештирген кижизи — ачазы Даваа Дупченович Байкара. Ол база хүрежир, хол бөмбүү ойнаар, шыдыраалаар чораан. Бажыңынга ачазы, Семён, кыс дуңмалары шуптузу шыдыраалаар турганнар.
Ынак башкызы биле ачазын Семен Давааевич ам-даа улуг хүндүткел-биле сактып, утпайн чоруур. «Эргим кижилерим меңээ улуг салдарны чедирген, деткимчени көргүскен. Бүгү назынымда спорт-биле тудуш харылзаалыг чораанымга сеткилимниң ханызындан өөрүп чоруур мен» — деп, ол чугаалаар.
Семён Давааевич сес кады төрээннериниң эң улуу. Ада-иезин, чоок кижилерин, ылаңгыя авазын, ооң чазык аажызын, холунуң чемзиин чылыы-биле сактып чугаалаар кижи.
Ортумак школаны дооскаш, Карелияга шериг херээн үш чыл эрттиргеш, Кызылдың башкы училищезиниң күш-культура салбырынче кирип алган. Аңаа өөренип тургаш, сургуулдарның шилиндек чыынды командазы-биле хол бөмбүү, баскетбол, хаак маргылдааларынга училищезиниң адын төлептии-биле камгалап чораан.
Семен Давааевич школачы-даа, студент-даа чылдарында спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге дески, шыырак спортчу чораан. Спортка кижи бүрүзүнден улуг күш, шыдамык чорук, тура-сорук негеттинер. Семён Давааевичиниң хаак маргылдаазынга ынак хемчээли (дистанциязы) 10 километр, ол хемчээлге республиканың 12 дакпыр чемпиону болган.
Республиканың хаак чемпиону Семен Давааевич Тывавысты алдаржыдып, каяа-даа чедип, Совет Эвилели турда, ооң дыка хөй хоорайларынга маргылдааларга киржип, шаңналдыг черлерни ап келген. Хоочун спортчу бүгү назынында спорт-биле халбактанып, тиилелгениң өөрүшкүзүн, аштырыышкынның ажыг дузун-даа амзап шаг болган. Ынчалза-даа тиилелгелер хөй, аштырыышкыннар эвээш турган. Кызылдың башкы училищезиниң куш-культура салбырын чедиишкинниг дооскаш, Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы ортумак школазының күш-культура башкызы болуп ажылдай берген.
Семен Давааевичиниң аажы-чаңы топтуг-томаанныг, сагыш-сеткили чазык, хөй чүве чугаалавас кижи. Бажыңынга үргүлчү ажылдаан турар, ыяштаар, оларны чарып, дескилеп, чыскаай салыр, хой-өшкүзүн, инектерин кадарар. Чылый бээрге, өшкүлериниң, хойларының дүгүн боду кыргып, күс чоокшулаарга, сиген-ширбиилин белеткеп алыр, ажылга кызымаа аажок, эрес-кежээ ада.
Өөнүң ишти Марта Чүлдүмовна биология башкызы. Ол өг-бүлезиниң быжыг чөленгиижи болгаш Семен Давааевичиниң ажыл-амыдыралының деткикчизи чораан. Олар беш ажы-төлүнүң ынак авазы, ачазы. Башкы өг-бүле иелээ ал-боттарынга-даа, ажыл-ижинге-даа дыка шыңгыы, негелделиг улус. Алызындан ажыл-ишке дадыккан, быжыг тура-соруктуг, чедип алыр дээн сорулгазын күүсетпээнде, сагыш-сеткили оожургавас аажы-чаңныг болгаш бо өг-бүле уруглары көңгүс чаш турда, кызып тургаш, башкы институдунга дээди эртемни доозуп алганнар.
Марта Чүлдүмовна ам бистиң аравыста чок. Улуг аарыгның хайындан чоок кижилеринден чарлып чораан. Кижи амытан чырык өртемчейде чурттап чораан назынында чүү-даа чүвеге таваржыр. Амыдырал аайы-биле ындыг: дең-дески эвес, өөрүшкү-муңгаралдыг, үндүрүк-киирик, оңгул-чиңгилдиг…
Семен Давааевич чеди уйнуунуң эргим, ынак кырган-ачазы, төрелдериниң быжыг чөленгиижи. Ам ол уйнуктарының келир үези, эки, чаагай чуртталгазы дээш күжүн берип, шаа-биле дузалажып чоруур.
Хоочун спортчуну башкы ажылынга хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажыл-ижи база спортчу чедиишкиннери дээш «Ленинчи юбилей», «Күш-ажылдың хоочуну» медальдар-биле, Россияның Улусчу чырыдыышкынның тергиини», Россияның болгаш Тыва АССР-ниң спортунуң тергиини деп хүндүткелдиг аттар-биле шаңнап-мактаан.
Башкының өөредип-кижизиткен өөреникчилеринден онзагай, төлептиг кижилер үнген, оларның аразында алдарлыг спортчулар, күш-культура башкылары кайы көвей. Хоочун спортчунуң назы-хары дөгүй-даа берген болза, угаан-бодалы ам-даа чарт хевээр.
Тываның ховар оолдарының бирээзи, республиканың спортунуң төөгүзүнде дакпыр-дакпыр, хөй катап чемпионнаан мындыг кижи-даа чок. Алдарлыг башкывыска, хүндүлүг киживиске узун назынны, каң кадыкшылды, бүгүдеге чедиишкиннерни күзеп каалыңар.
Дадар МОНГУШ.
Бии-Хем кожуун, Өөк суур.
“Шын” №7 2025 чылдың февраль 27