2024 чылдың бүдүүзүнде Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг барык бир шактың дургузунда “Тува 24” телеканалдың корреспондентизи Антон Посохин-биле Тываның амыдыралынга холбашкан айтырыгларны чугаалажып, чоруп бар чыдар 2023 чылды түңнээн.
Регионнуң бирги удуртукчузу бо үе кезиндээниң чугула темаларынга доктаап, аңаа бодунуң үнелелдерин берген. Оларның аразында: Россияның Президентизи В.В. Путинниң бистиң республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге; Тывадан ТШО-да киржип турар дайынчы оолдарга деткимчези; социал объектилерниң, оруктарның болгаш саарылгалыг чуртталга оран-савазының тудуу; чиигелделиг тыва ипотеканың боттанылгазы болгаш ону узадырының талазы-биле планнар; Тываның электри хандырылгазының Комплекстиг планының боттанылгазы; регионга бүдүрүлге адырын хөгжүдери; кызыгаар кежилдир орук коридорунуң болгаш чурттар аразында транспорт харылзааларының тудуу болгаш өске-даа.
“Чеже-даа кадагааты санкцияларның кызагдаашкыннары турзажок, барыын чурттарның дүш-түлге күзээни ышкаш бистиң чурттувус сандарап-хоозураваан, оон туржук улам бурунгаар хөгжүп олурар, ооң иштинде Тыва Республика база. Бо чылын ооң каттышкан продуктузу 100 млрд рубль четкен. Бичии девискээрге хамаарыштыр улуг көргүзүг. Бо үениң дургузунда, шынап-ла, дыка улуг хемчээлдиг ажыл-херектерни бүдүрдүвүс.
Бистиң дайынчы оолдарывыс ТШО-да эрес-дидими-биле киржип, төрээн Тывазының ат-алдарын бедии-биле тудуп турарлар. Чүгле чурттуң Камгалал яамызының эвес, а өске-даа регионнарның удуртулгалары бистен барган оолдарның дугайында чүгле мактал сөстерни чугаалаарлар, аткаарлаар деп чүве билбес дижирлер. Олар-биле удаа-дараа ужуражып барып чордум. Чыскаал мурнунга хөй сөс-домак чугаалавас, чүгле харын арын биле арын көржүп келгеш, чугаалажып кээрге, ынчан-на харын бодунуң сагыш човаашкыннарының, чүнүң-даа мурнунда өг-бүлезиниң, ажы-төлүнүң, чоок кижилериниң дугайында чугаалап, дилеглерни киирип кээрлер-дир. Оларның дөгерезин демдеглеп, кандыг дуза херегин бүрүткеп ап келдим. ТШО-да киржип турар оолдарга, оларның өг-бүлелеринге деткимчениң дугайында доктаамал сагыш човап, оларның хемчээлдерин үргүлчү калбартып турар бис. Удавас 55-ки мото-адыгжы (даг) бригадага гвардейжи деп атты тыпсыр. Бистиң оолдар боттарының эрес-дидими, маадырлыг чоруу-биле ол бедик атты чедип алганнар, аңаа бүрүнү-биле төлептиглер” — деп, Владислав Ховалыг интервьюзунуң эгезинде демдеглээн.
2023 чылда республикага дыка хөй ажылдар кылдынган. 12 национал төлевилелде Тыва идепкейлиг киржип турар. Ынчалзажок В. Ховалыг оларның чамдыызынга онза доктаап чугулалаан. Оларның эң колунга чуртталга оран-савазының тудуу, чиигелделиг ипотека, Тываның электри хандырылгазы дээш оон-даа өске.
В. Ховалыг: “Чуртталга оран-савазының тудуунче улуг кичээнгейни угландырганының түңнелинде, бо адырда ажыл көзүлдүр шапкынчаан. Мооң мурнунда чылдарда чуртталга оран-савазының тудуу кол нуруузунда социал программалар-биле чоруп турган чүве болза, ам саарылгалыг чуртталга фондузунуң тудуу база хөгжээн. Бо адырда инвесторлар база көстүп келген. Микрорайоннар тудуу эгелээн. Амгы үеде 7 шөл оларны тударынга көрдүнген, оларның 4-үнде ажыл-иш бо хүннерде хайныккан. Улус-чоннуң “Шанхай” деп адап чаңчыга берген микрорайонда бүгү-ле чүүлдерни чурттакчыларга таарымчалыг болдурган — 825 олуттуг школа, уруглар сады, садыг-наймаа дээш оон-даа өске. Бүдүн микрорайоннуң тудуу чаңгыс бажың-биле кызыгаарлаттынмас, а калбак тудуг чорударынга чүнүң-даа мурнунда инфраструктура айтырыын шиитпирлээри чугула. А ол дээрге хөй айтырыгларның дүргээ-дир — чылыг, чырык, суг хандырылгазы дээш-ле баар. Ол бүгүнү кылыр, белеткээр, шөер, кожар апаар-ла болгай. Маңаа хөй түңнүг саң-хөө, чарт, тода санаашкыннар херек. Ол бүгүнү боттандырарынга инфраструктура-бюджет чээлизи берге байдалдан үнер арганы биске берип турар. Россияның өске регионнарынга бодаарга, боттуг чылдагааннарның ужун чуртталга оран-савазының тудуу бисте аажок хожудап турар. Ынчап келирге, 2 катап, харын-даа оон-даа хөй бажың-балгатты тудар ужурлуг бис.
Чоокта чаа Россияның кадык камгалал сайыды М.А. Мурашко Тывага кээп чораан. Ооң кыска ажылчын сургакчылаашкынының үезинде республиканың кадык камгалалының адырынга кылып чорудар ажылдарының хемчээлин чаарткан, бо адырга чаа-чаа тудуглар туттуннар. Өске тудар объектилер база бар болгай. Бо талазы-биле хөй-ле чүүлдерни кылыр апаар бис. Кылыр хемчээлдер аажок улуг. Өөрүнчүг чүүл чүл дизе, бистиң тудугжуларывыстың арга-дуржулгазы бедип, шыңганнары херлип, өске объектилерни тударынче дап берип турар апарган. Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң амы-хууда программазының күсели-биле чамдык тудуг материалдарының бүдүрүлгезин эгеледивис. Ол дээрге, бирги ээлчегде, тудуг бетону, демир-бетон кылыглар, бажың-балгаттың ханаларының панелдери-дир. Оон аңгыда, эрги дугуйларның резин тогланчыларындан спортчу болгаш уруглар шөлчүгештеринге янзы-бүрү чадыгларны кылып турар апардывыс. Экологияга-даа ажыктыг.
Федералдыг төп-биле чартык чыл күжениишкинниг кады ажылдажылганың түңнелинде, чиигелделиг ипотека айтырыы шиитпирлеттинген. Ук ажыл октябрь айдан тура эгелээн-даа болза, боттуң бажыңныг болуксаан 833 кижи бо хүннерде тудугжулар-биле керээни чарган. Бо чылгы планны күүсеткенивис ол. Чиигелделиг ипотека 2024 чылдың июль 1-ге чедир хуусаалыг-даа болза, Тывага ону узадып ап болурунуң аргалары бар. Федералдыг бюджеттен тодаргай хөреңгилерни бо угланыышкынга үндүрүп берген. Сибирь федералдыг округта чиигелделиг ипотека ажылдап турар кара чаңгыс регион Тыва болуп турар. Ындыг болганда, ооң хуусаазын узадыр дээш, шырбаяр апаар бис. Чүгле найысылал Кызылга эвес, а чиигелделиг ипотеканың күсели-биле Улуг-Хем кожуунга, Ак-Довурак хоорайга чуртталга оран-савазын тударын база көрүп турар бис. Чылыг, суг хандырылгазының курлавырлары ында четчир-дир.
Школаларга 3-кү ээлчегни узуткаар сорулга-биле бо хүннерде 11 школаны тудуп турар, оларның 4-үнге өөредилге чорудуу 2023–24 чылдарда эгелей бээр.
Чүнү-даа кылыр, бүдүрер дээрге электри-биле хандырылга айтырыы бо үеде эң кол чүүл болуп турар. Ону үзе шиитпирлевээн шаанда, боттуң продукциязын рынокче идип үндүрери болдунмас. Электри күчүлериниң чедишпези кандыг-даа ажыл-ишке доктар-шаптараазын. Ону чок болдурары-биле, Тываның электри хандырылгазының Комплекстиг планын хүлээп алган. Ук планның талазы-биле ажылдар идепкейжээн. Кедизинде барып Туранны тавартыр Ак-Сугнуң тывыш черин электрижидер, дараазында Тожу кожуун бүдүнү-биле дизельдиг электростанциялардан хосталыр”.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң түңнел интервьюзунуң үезинде республика иштиниң болгаш даштының өске-даа төлевилелдеринге доктаап, сайгарылгаларны кылып, ол бүгүге бодунуң үнелелдерин берген.
А. ХЕРТЕК белеткээн.
«Шын» №1 2024 чылдың январь 10
