Республиканың девискээринде Сүт-Хөл көдээ ажыл-агыйны хөгжүдер талазы-биле арга-дуржулгалыг кожууннарның бирээзи. Чазак Даргазы 2019 чылда кожуунга мал ажыл-агыйының чылын чарлаан. Бо ажылче ханылап кире бергеш, сайгарып эгелээрге, орук-чирик айтырыглары бирги ээлчегде шиитпирлээр хемчеглер болур дээрзин, чагырга даргазы Дайынчы Ондар бистиң корреспондентивис-биле интервью үезинде чугаалаан.
– Дайынчы Бавуужапович, бо чылын Сүт-Хөл кожуунга хар улуг болган бе, байдал кандыг-дыр, кыштагларже орук-чирик, суггарылга айтырыгларының дугайында чүнү чугаалап болурул?
– Бо чылын черле ниитизи-биле чылыг кыш болуп тур. Бистиң кожуунда ниитизи-биле 149 кыштаглар, ооң иштинде 40 кыштаглар ырак тайгаларда. Ылаңгыя Алдыы, Үстүү Ишкиннерде кыштагларга барып четтивис. Даглыг черлерде кыштагларда хар-чам чүгээр-дир, орук-чирик дуглаттынмаан. Чүгле харын суурнуң кыдыында хөртүктеп каапкан улуг харны кожуун чагыргазының ажылдакчылары, Төлээлекчилер хуралының депутаттары болгаш мал эмчилери-биле кады демнежип тургаш, аштап тур бис.
– Чаш малдың өзүлдезин кайы хире камгалап алыр сорулгалыг ажылдап турар силер?
– Мал оолдаашкыны чаа эгелеп турар, кидин түлүк үези бо-дур бо. Кожуунда 76 муң төрүүр хой, 3 муң өшкү мал бар. Бо чылын 80 хуу хире малдың чаш төлүн азы 64 муң шээр малды камгалап алыр сорулгалыг бис. Кыштаглаашкынче шупту 9 800 бода мал, 123 муң шээр мал, 4 муң 500 чылгы малды киирген.
– Мал чеминиң курлавыры четчир бе?
– Бо чылын 27 муң тонна сигенни кезип, белеткеп алган бис. Бурунгу чылын мал чеминиң белеткелиниң талазы-биле республика чергелиг мөөрейге киришкеш, "Беларус" трактор-биле шаңнаттывыс. Амгы үеде санап, түңнеп көөрүвүске, мал чеминиң 65 хуузун ажыглапкан, ынчалза-даа ам-даа 35 хуу сигенниң курлавыры бар. Бистиң кожуун мал, чер ажыл-агыйлыг болгаш, чылдың-на 4 муң гектар черге тараа культураларын, ооң иштинде суланы олуртуп турар, ол ышкаш 500 гектар черге тарымал сигенни өстүрүп алыр. Хой оолдаашкынының үезинде, малга сула, чарба дээн ышкаш хоолулуг мал чемин каап берип турарга, эки болур чүве.
– Суг хандырылгазын канчаар шиитпирлеп турар силер, кудуктар четчир боор аа?
– Бо хүннерге чедир “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” деп төлевилелдиң 5 киржикчилери малчыннарга кудуктарны каккан. Сүт-Хөл кожуунда малчыннарның 80 ажыг хуузу ала чайгаар агып чыдар, кара суглар кыдыында кыштап чыдар болгаш, суг хандырылгазының дугайында айтырыг чидии-биле тургустунмайн турар. Суур чоогунда 10 ажыг хире малчыннар боттары кыштаанче сугну сөөртүп ап, чаңчыга берген.
– Малдың баш санын өстүрер талазы-биле кожууннуң арга-дуржулгазын чугаалап көрүңерем?
– Сөөлгү үш чылдарның дургузунда 15 көвүрүглерни септеп, кылып алдывыс. Бо ажылга чурттакчы чоннуң база киржип турары өөрүнчүг.
Кожуун чагыргазы кывар чаар чүүл болгаш тудуг материалдарын үндүрүп бээрге, суурларда кезек идепкейлиг тудугжу, шевер холдуг кижилер шеф дузазы-биле көвүрүглерниң септелге ажылдарын чорудуп турар. Оон аңгыда, тайгадан ыяш кезип, сөөртүп, бадырып ап турар ыяш дилдирер пилорамалыг сайгарлыкчы кижилер көвүрүглерде адырлып, хоорлу берген манзаларны, быжыглап каан баганаларны солуп, септеп кааптар талазы-биле дугуружулганы база чедип алдывыс.
Ийиде, мал ажыл-агыйын бурунгаар хөгжүдүп, эки түңнелдерлиг ажылдаар дээр болза, мал эмчилериниң деткимчези эргежок чугула. Ишкин болгаш Алдан-Маадыр суурларда мал эмчилери доктаамал чурттап, ажылдай берди. Кызыл-Тайга, Кара-Чыраа суурларга база удавас ажылдап эгелээр. Бо хүннерге чедир Сүт-Хөл кожууннуң шупту 7 суурлары мал эмчилери-биле хандыртынган, мал ажылын хөгжүдүп эгелээринге идегээр апаар.
Көдээ ишчилерге бир чугула айтырыг эът, сүт продукциязын болбаазырадып, садып-сайгарып алыры болгай. Кожуунда арга-дуржулгалыг арат-фермер ажыл-агыйлыг кижилер-биле дугурушкаш, сүт болбаазырадыр биче цехти ажыдар талазы-биле республиканың Көдээ ажыл-агый яамызынга боттарывыстың ажылдап кылган төлевилеливисти саналдап киирдивис. Удавас бо айтырыг шиитпирлеттине бээр боор.
– Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналдап, идип үндүргени «Чаа сорук” деп губернатор төлевилелинге Сүт-Хөл кожуундан каш кижини шилип алганыл?
– Бис бо ажылды чорудуп эгелей бердивис. Сумуларда база ажылчын бөлүктер тургустунган. Төлевилелге киржир күзелдиг улус-биле чугаалажып, оларның-биле хуралды эрттирдивис. Амдыызында кожуунда 7 сумудан 14 кордакчының аразындан 5 кижини шилип алдывыс. Үш дугаар шилилгези Тыва Республиканың Чазаанга болур чүве. Бо хүннерде чогуур документилерни белеткээш, киирипкен бис.
Бир мындыг чугула айтырыгны немей чугаалаптайн. Чоокта чаа Тывага, ооң иштинде бистиң Сүт-Хөл кожуунга кээп чораан даштыкы эртемденнер, тыва өгге хамаарыштыр бедик үнелелди берген болгай. Бо айтырыгны өөренип көргеш, Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызынга “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” деп губернатор төлевилелиниң киржикчилерин хүн батареязы, аъш-чем шыгжаар соодукчу болгаш телевизорлуг өг-биле база хандырып көрзе кандыгыл деп, санал-оналымны киирдим.
Амгы үеде малчын кижиниң кыштаа бүгү талазы-биле хандыртынган болурун чедип алыры күзенчиг. Чүге дизе, сөөлгү үеде, көрүп чоруурга амгы үениң депшилгезиниң бир кезээ – чырык хандырылгазы, интернет, телевизор чок болганындан кыштагларга чеде бээрге, чүгле эр кижилер мал-маган кадарып олурар болур чорду. Чижээлээрге, бистиң Сүт-Хөл кожуунга суурдан ырак эвес кыштаглардан уруглар, оолдар өөренип кээр күзелдиг болза, школа автобустары-биле аай-дедир аргыштырарын база бодап турар бис.
Мерген Ондар чугаалашкан. #Шын