Регионнуң Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелээшкини-биле республикада «Халас чер» төлевилелин боттандырып эгелээнинден бээр, 76 хамааты чер участоктарын тус чер тургузугларындан халас алган. Чурттаар оран-сава тудары-биле, көдээ черден чер алыр дээш, 900 ажыг күзелдиг кижилерден база тускай шериг операциязының 16 киржикчизинден кожуун болгаш көдээ тус чер чагыргаларынче билдириишкиннер кирген. Деткимче хемчег — көдээ суурларда куруг турар черлерни ээлээринге, чер рыногунда өртектерни турумчударынга дузалаар, республиканың экономиктиг хөгжүлдезинге эки салдарны чедирер ужурлуг.
Республиканың Чер болгаш өнчү хамаарылгаларының яамызы июль 21-ниң байдалы-биле, тус чер чагырга органнарынче халас ажыглаар чер участогун бээр дугайында 912 билдириишкин киргенин, ооң иштинде 747 билдириишкинни сайгарып турар, 89-зу чогумчалыг түңнелди алган, 76 билдириишкин киирген кижилер черлер-биле хандыртынган деп тодаргайлаан.
Кызыл кожууннуң тус чер чагыргаларынче черни халас бээр дугайында дилеглер эң хөйү-биле кирген. Ниитизи-биле, оларга 400 ажыг билдириишкин кирген. Эң хөй дилеглер Сукпак суурнуң чагыргазынче кирген. Бо неделяның эгезинге чедир кожуунда чер участоктарын халас ажыглаарының 16 керээзин чарган.
Тускайлаан чер участоктарының талазы-биле мурнакчы черде Бии-Хем кожуун. Ында 165 кирген билдириишкинниң 47-зин хандырган. Сесерлиг суурнуң девискээри — хамаатыларда эң-не хереглеттинип турар.
Бай-Тайга, Сүт-Хөл кожууннарда төлевилелдиң боттандырылгазы эң-не эвээш демдеглеттинип турар, ында хамаатылардан 3 болгаш 2 билдириишкиннер кирген. Тере-Хөл кожуунда билдириишкин шуут бүрүткеттинмээн.
Тыва Республиканың «Чер дугайында» Конституция хоойлузунга 2024 чылдың декабрьда хууда чуртталга бажыңнарын тударынга черни халас бээриниң талазы-биле өскерилгелерни киирген соонда, «Халас чер» төлевилелдиң күүселдези болдунганын сагындыраал. «Халас чер» төлевилелде 17 тус чер тургузуглары киржип турар, ооң девискээринде 10 муңдан эвээш чурттакчылыг черлерде билдириишкин киирген кижилер чер участоктарын ап болур.
Төлевилелде Кызыл, Ак-Довурак, Шагаан-Арыг, Чадаана хоорайлар, Кызыл кожуунда хоорай хевирлиг Каа-Хем суур кирбейн турар.
Төлевилелге киржир дизе, тус чер чагыргазынче билдириишкинни киирип, өнчү-хөреңгиниң болгаш коммунал төлевирлеринде өре чок деп херечилелдерни көргүзер болгаш күзелдиг суурунуң азы хоорайның чагыргазы-биле чер участогун дугуржуп алыр. Кожуун чагыргазы билдириишкинни бүрүткеп алган соонда, бир ай дургузунда чер участогу-биле хандырар азы ойталаар дугайында шиитпирни хүлээп алыр ужурлуг. Шиитпирни чурттакчылыг черниң бадылаан генералдыг планынга даянып, чурттакчылыг черниң кызыгаарларын база бот-тускайлаң чуртталга бажыңнарын тударынга көрдүнген чер участоктарының бар-чогун база кичээнгейге ап тургаш үндүрер.
Бир эвес харыы чогумчалыг болза, чер участогун халас ажыглаарының дугайында керээни хамааты-биле беш чыл хуусаада чарар. Эң-не кол негелде: билдириишкин киирген кижи бир чыл дургузунда чурттаар оран-сава тудуун эгелээр, а 5 чыл эрткенде, шимчевес өнчүзүн бүрүткедир ужурлуг. Ие капиталының акша-хөреңгизи-биле чуртталга бажыңын тудуп ап болур. Юристер төлевилел киржикчилериниң кичээнгейин "халас ажыглаашкын" деп терминниң утказынче угландырып турар. Ол дээрге кижи бодунга бажың тудуп алырындан өске, участокту өскээр ажыглап болбас, чижээ, ону садар азы өске кижиге бээр эргези чок болур, азы ажыглаар эргезин өске кижиге чайлап берип болбас. Бир эвес бажың тудары болдунмас болза, черни тус черниң өнчүзүнче дедир эгидип бээр ужурлуг. Ол таварылгада халас ажыглаар черни алыр эрге төнген деп санаттынарын, Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының яамызы онзалап демдеглээн.
Республиканың чурттакчы бүрүзү бо деткимче хемчегни чаңгыс катап ажыглап болур. Бажыңны тудуп, ону бүрүткеткен соонда, бажыңның ээзи чер участогун садып алыр эргелиг болур. Участоктуң өртээн кадастр өртээн барымдаалап тургаш тодарадыр. Тываның эвээш чурттакчылыг черлеринде участоктуң өртээ улуг эвес болур – яамының санаашкыны-биле алырга, тус черниң аайы-биле, ортумаа-биле 3-4 муң рубль.
Ч. МОНГУШ очулдурган.
ТР-ниң Чазааның парлалга албанының медээзи.
Чурукту интернет четкизинден алган: yandex.ru/images/sea... земля губернаторский проект
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31