«Шын» солунну 70 чылдар иштинде чагыдып, номчуп чоруур мен. Школачы чылдарывыста ачам Арбан даргалап чораан болгаш, «Шын» солунну аалдарга чедирип, биске база эккээр чораан.
Чаа солун кээрге, ачам чонну бир өгге чыып алгаш, номчуп билир кижиге номчудар, улус уруг-дарыын эдертип алгаш дыңнаар база чүнү бижип турарын сайгарар турган. Ачавысты Донгак Допчаа Сандыкович дээр, ол Арбан даргалап аалдар кезиир чораан. Ооң чанып келирин четтикпейн манаар турган бис. Ачавыс 1889 чылда, ававыс 1901 чылда төрүттүнгеннер. Ававыс Донгак Дарыймаа Намзыраевна. Ада-ием он бир кижини төрээш, азырап кижизиткеннер. Мен угбаларымның хеймери мен. 1943 чылда, энерелдиг эне-назын эрте берген айлаар айда хой чылында, Тываның бир чараш булуңу, эртинези Бай-Тайганың Ак-Белдир деп черинге чайның адак айында чаяттынып үнген мен, шола адым Тудуу-Тулун (тода тайылбырлаар болза, 2 ай четпес төрүттүнген дээр болган, ынчангаш ындыг шола атты берген).
Бодумнуң төрүттүнген чуртталгам дугайында чогаадып бижээн шүлүүмнү бараалгадып таныштырайн:
Богда-Кегээн дагып берген
Бажы бедик Бай-Тайганың
Улуг Оваа чоогунда ада-ием чайлаа болур
Ак-Белдир деп черге чайның адак айында
Чаяаттынып үнген-дир мен.
Чеди айлыг четпес мени
Ием күжүр бодараткан,
Хинним кескен кырган-авам
Химиренип оруп-оруп,
Кижи боору берге-дир дээш,
Кидиске мени ораап каан дээр.
Элээн үе эрткен соонда,
Энчикти кээп ажып көөрге,
Элдеп чүве «Бурган өршээ!»
Эриннерим шимчеп чыткан.
Оон бээр-ле мынчага дээр
Он-он чылдар шуужуп эрткен.
Ажы-төлүм адазының хөөкүйнүң
Арай эрте бажы хоя берген-даа бол,
Ажы-төлүм аразынга ажыгга-даа алыспайн,
Алыр-албас алданга-даа алдыртпадым.
Чээргенни одап чорааш,
Чеденни безин четкеш эртим,
Энерелдиг эне назын 80 харны эрте бердим,
Тоор-даа хире эвес 90 харже шыгаап ор мен.
Ачам хөөкүй аныяанда
Арбан даргалап чораан дижир,
Ады безин Допчаа мээрең
Амыр эвес турган-на боор.
Ававысты Дарыймаа дээр,
Анаа шолазы суйбаар кадай
Божуур четкен иелерже
Бо-ла чалаар, эдерер мен.
Авамны мен чалалгаже эдергештиң көрген чүүлүм
Амдыгаа дээр сагыжымда чуруттунуп артып калган.
Өгнүң ээзи одун одаар шайын тигер,
Өжегерээн кадайы-биле чарыштырар дээр болган.
Орунунуң баарында баартактаныр шөйген тыртыг
Оозунда көжеге пөс азып каан боор,
Ава кижи артынга кээп баартактанып олуруп аар,
А суйбаар ава көжегениң мурнунга кээр.
Ам бо үе-биле деңнеп, бодап орарымга,
Авалар чиик божуп алыр үе турган.
Арыг агаар, аъш-чемден болган-на боор
Азы безин ажыл-иштен шимчээшкинден
Ишти-хырны улуг-даа бол,
Ие боор дээн анаа орбас.
Ишкээр, дашкаар ажыл кылыр,
Иженип-даа олурарлар.
Ажы-төлдүң артынчызы боорумга ынчанган боор,
Айдың черге кижи кылдыр чурттазын-на дээни ол ыйнаан.
Адым безин тывазывас, утказы чок,
Арыг агаар, арга эзим, оът-сиген айдызы боор
Аң-меңниң, мал-маганның алгызынга
Айлар туржук, хонук санай
Аажок дүрген өзүп келдим.
Арыг агаар тынгарыкчым, өкпе-чүрээм — чуртталгам-дыр.
Оът-сиген сыя баспас бопук кедип,
Онза тыва чаңчылдарны дыңнап өстүм.
Хей-аъттың, сүлде-сүзүктүң онзагайы
Үзүктелбес үнер дөзү чаңгыланып,
Амдыгаа дээр кулактарым дыңнап чоруур
Он бирниң хеймери, оол кыстар авазы мен.
Он-он чылдар ажылымның херечизи
Отличник атка четтим.
Амгы шагның сайзыраанын,
Ажы-төлдүң көвүдээнин,
Алгыг эдээм чадып алган
Аал-чуртум ээлевишаан,
Ажы-төлүм аразында чурттап чор мен.
Өгбелерден дамчып келген
Өндүр улуг чаңчылдарны, чүдүлгени
Өжүрбейн, улам чараш
Өөскүдерин кызытпышаан,
Өөр-өнер салгалымга
Өнчү-сөң дег бараан боор мен.
Ада-чурттуң дайынының үезинде
Авам, ачам анаа орбаан, алгы-кежин эттеп быжып,
Божа, хойтпаан, ааржы, саржаан,
Бора аскыр чылгызын-даа фронтуга берген дижир.
Алышкылар, угбашкылар онча-менди
Ажылчыннар, эмчи, башкы, кадарчылар
Ажы-төлү амыр-менди амга чедир
Арат-чоннуң аразында аралажып чурттап чор бис.
Тудуу тулун хеймер кызын
Торулбайн өстүрүп каан авам, ачам
Бурганнай-даа берген болза, күжүрлерге
Бодум шүлүүм сөңнеп ор мен.
Бодумнуң болдунар болдунмас бодалдарымны «Шын» солунумнуң чүс чыл болган оюнга уткуштур чүге бижип болбас деп мен. «Шын» солун алдын өртектиг, ында бижиттинген сөс бүрүзү эм-дом, суксун. Чоннуң бижип турар материалдары дээштиг, эргим, кижизидикчи утка-шынар сиңген боор деп билир-дир мен. Үе өскерилген тудум бодалдар, түңнелдер, мода безин өскерлир, билиглер безин үелиг, хөйнүң шилилгези бүгү талазы-биле үнелиг. Тыва кижи тывызык, чечен мерген. Тыва дылывысты чидирбес деп бодаар болзувусса, оода-ла хүнде ийи катап тыва дылга дамчыдылгаларны эртен-кежээ дамчыдып турарын күзээр-дир мен. Ылаңгыя хөглүг, солун мультфильмнерни (Ну погоди!) ону кырган кижилерге безин көөрү күзенчиг. Бичии Тывавыс нациялар аразында эң-не чечен-мерген-не болгай бис. Өгбелерден дамчып келген өндүр улуг чаңчылдарны, чүдүлгевисти өжүрбейн, улам чечен өөскүдерин, өөр-өнер салгалывыска өнчү-сөң дег «Шын» солунувус назыны улам-на узап өзерин, сайзыраарын күзевишаан, «Шын» солунувусту он-он аңгы аймак сөстүг албатының оюп эртпес номчуксаар онзагай солуну болурун күзедим. «Шын» солунувусту аңгы-аңгы дылдар кырынга парлаттынып турар үези удавас чедип келир ирги бе? Ажылчыннарынга, редакторларынга кадыкшылды, чидиг угаанны, аас-кежикти, чайынналчак чедиишкиннерни, амыр-тайбыңны күзээр-дир мен. Курай! Курай! Курай!
Баара ИЧИН-НОРБУ.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21