Алдын назынныг эне азы мөңгүн баштыг ирей хире деп болур Тываның төөгүзүнге, ылаңгыя уран чүүлүнге, байлак бижимелдерни арттырып чоруур Республиканың улусчу чогаадылга болгаш дыштанылга төвү бо чылын тургустунганындан бээр 75 чыл оюн демдеглеп турар.
Улусчу чогаадылга төвүнүң тургустунарынга барымдаа 1948 чылдың октябрь 13-те Тыва АССР-ниң ажылчы чоннуң депутаттарының эвилелиниң күүсекчи комитединиң даргазының оралакчызы В. Седеговтуң 448 дугаар «Областың уран чүүл килдизиниң чанынга Улусчу чогаадылга бажыңын тургузарының дугайында» шиитпиринден үнген. Ооң бирги директорунга шүлүкчү, драматург, очулдурукчу Сергей Бакизович Пюрбюну томуйлаан. Ол үеде Тывага 12 районнуң культура бажыңнары, 13 көдээ клубтар, 14 «кызыл өглер» ажылдап турган. Аңаа агитбригадалар тургустунуп, медээлер дамчыдар чыыштар, кинофильмнер, шиилер, оюн-көргүзүглер эртип турган. Ол ышкаш клубтарга бөлгүмнер база ажылын чорудуп турган. Аңаа улуг-биче чоннуң салым-чаяанын оттуруп, эдип-чазаары-биле ниити ыр, театр, хөгжүм, сам бөлгүмнери, оон аңгыда, политиктиг, литературлуг болгаш күш-культурлуг каттыжыышкыннар ажылдап турган.
50 чылдарда Тывага клуб албан черлериниң тудуу шуудап эгелээн. Ооң-биле чергелештир чаа культура одагларының ажылы көзүлдүр көдүрүлген. Ынчан төптү Тываның салым-чаяанныг композиторларының бирээзи Саая Мыңмырович Бюрбе удуртуп турган. Алдан чылдарның эгезинде төп Республиканың улусчу чогаадылга бажыңы кылдыр адаттынган. А чеден чылдарның төнчүзүнде ол республиканың методиктиг кабинеди-биле каттыжып, Улусчу чогаадылганың болгаш уран чүүл, чырыдыышкын ажылының эртем-методиктиг төвү деп эде тургустунган. Чаа албан чериниң ажылы делгемчип, фольклор болгаш хөгжүм херекселдер кылыр угланыышкынын шинчилээр тала база немешкен. Ол үеден эгелеп тыва национал хөгжүм херекселдерин сайзыраңгайжыдары, улусчу шеверлерни илередир ажыл чоруттунуп, национал хөгжүм херекселдериниң ансамбльдары тургустунуп эгелээн.
1970–1980 чылдарда улусчу чогаадылга Тывага бедик көдүрлүүшкүннүг хөгжүп олурган үеде, чоок-кавы регионнарның Улусчу чогаадылга бажыңнары-биле кады ажылдажылга ажылы база шуудаан. Эге дээрезинде Якут, Бурят, Хакас республикалар, Алтай болгаш Красноярск крайлар-биле харылзаазы быжыгып, оон Уралдың, Ортаакы Азияның болгаш ССРЭ-ниң европейжи кезээнде хоорайлар-биле сырый ажылдап эгелээн. Ынчалдыр 1974 болгаш 1984 чылдарда Москвага бот-тывынгыр уран-чечен бөлүктериниң киржилгези-биле Тыва АССР-ниң культура хүннери эрткен.
1980 чылда бир дугаар республика чергелиг «Хөөмей» фестивалы болуп эрткен. Ол үеде улусчу чогаадылга килдизиниң эргелекчизи Дадар Монгуштуң эгелээшкини дараазында сыгыт-хөөмейниң сайзыраарынга идигни берген. Ук фестивальдың соонда, 1981 чылда, Чөөн-Хемчик кожуунга «Сыгырга», Өвүрге — «Буланныгның эдискизи», «Кара дуруяа», Бай-Тайгага — «Мөңгүлектиң сыры», Улуг-Хемге — «Амырга», Сүт-Хөлге — «Сарадак» болгаш «Салгал» бөлүктери тургустунган.
Үениң сайзыралы төптүң чүгле ажылынга эвес, адынга база өскерлиишкиннерни киирген. Ынчалдыр 1993 чылда Тываның сайыттар Чөвүлелиниң доктаалы-биле албан черинге Тыва АССР-ниң улустуң чогаалчызы, төптүң бирги директору Сергей Пюрбюнуң адын тывыскан. 2005 чылдан тура ук төп Тыва Республиканың Культуразының болгаш национал политика яамызының аныяктарның дыштанылга төвү-биле каттыжып, амгы адын эдилеп эгелээн.
90 чылдарның эгезинден төпке ажылдап, аныяк-өскенге дуржулгазын дамчыдып чораан ССРЭ-ниң культуразының тергиини Д. Монгуш, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчылары З. Монгуш, Р. Норбу, З. Донгак, С. Сат, З. Ондар, К.-К. Ооржак, Лю Артына оларның үлүг-хуузун демдеглеп болур. Аңгы-аңгы чылдарда Ч. Куулар, В. Дамдын, Л.Борисова, У. Хертек, С.Осерцов, А. Комбу, К. Монгуш, И. Пятышева, С. Ооржак, З.Донгак, Э. Куулар, А. Ховалыг, А. Амыр-Санаа, А. Комбу, Г. Марченко, Г. Сюрюн, А. Сүктер, Н. Күдерек олар төптү удуртуп, улусчу чогаадылганың сайзыралынга үлүүн кииргеннер. 2015 чылдан бо хүнге чедир төптү Тываның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, ТР-ниң алдарлыг артизи Елена Ондар билдилиг удуртуп чоруур.
Эрткен чеден беш чылдарның иштинде төп үениң аайы-биле чоннуң сонуургалын база күрүнениң уран чүүл политиказын барымдаалап тургаш, дыка хөй фестиваль, мөөрей, көрүлделерни эрттирип келген. Оларның аразынга республика чергелиг инструменталдыг хөгжүм фестивальдары «Ак-оолдуң Игили», «Ойна, гармонь!», «Мөңге аялга», «Үш аккорд», театрлар аразынга «Уран чүүлдүң күзүңгүзү», «Радуга театральных каникул», тоолчулар аразынга «Шыяан ам», ыры мөөрейлери «Чылдың ырызы», «Алдын элезинниң үнү», «Азастың лилиялары», «Хову-Аксы», «Ийи сылдыс», «Ыраажы малчын», танцы-сам угланыышкынныг «Декей-оо», «Ээлдек шыңгырааш», «Тере-Хөлдүң чалгыглары», өг-бүле фестивалы «Лотос семьи», чаштар аразынга «Мини-Мисс», «Дюймовочка», инклюзивтиг фестиваль-мөөрей «Мы можем», улусчу чогаадылга фестивалы «Салют Победы» хамааржыр. Чогаадыкчы төлевилелдерниң аразында 1993–1996 чылдардан тура «одаа өшпээн» фестивальдар – муң-муң салым-чаяанныгларны чаңгыс сценага каттыштырып чоруур, бо хүнде чонга, Тывага, Россияга билдингир республиканың алдарлыг артистериниң чогаадыкчы оруун актаан «Тыва – бистиң өргээвис» болгаш «Хамнаарак».
Сөөлгү беш чылда Улусчу чогаадылга төвү шеверлерниң салым-чаяанын деткип, тускай хемчеглерни эрттирип чоруур. Оларга аныяк дизайнерлер аразынга мөөрей «Арт-стиль», регион чергелиг Бүгү-российжи мөөрей «Русский силуэт», тыва идик-хеп фестивалы «Салгал дамчаан уран хевим», «Ойнаар-кыстар хүрээлеңи», «Ус-шевер Тыва», «Угулзалыг уран доюм», «Колыбель моя. Кавай» база регионнар аразынга «Азия төвүнге ужуражылгалар» деп төлевилелдер хамааржыр.
Республикада клуб ажыл-чорудулгазының талазы сөөлгү сес чылда база быжыккан деп болур. Төптүң удуртукчузу Елена Ондарның башкарылгазы-биле клубтар директорларының Чөвүлели катап тургустунган, кожуун бүрүзүнде методиктиг төптер ажыттынган, культура одагларының материал-техниктиг баазазы быжыгып, көдээ клубтарның ажылы бедик деңнелче үнген. Бо хүнде төп биеэде дег кожууннарның культура эргелелдери-биле сырый ажылдап, 140 одагларның чогаадыкчы ажылын уштап, 10 кожуун чергелиг организас-методиктиг төптерниң ажылын баштажып, 1300 ажыг культура ажылдакчыларынга өөредиглерни эрттирип, практиктиг болгаш методиктиг сүмелерни кадып чоруур.
Төптүң база бир нарын ажылы – Тывага бот-тывынгыр чогаадыкчы бөлүктерниң санын көвүдедири. Ук угланыышкында чогаадыкчы бөлүктерге «улусчу» болгаш «үлегерлиг» деп тускай аттар тыпсыр талазы-биле системажыткан ажыл шудургу чоруп турарындан, сөөлгү чылдарда хүндүткелдиг аттар эдилеп чоруур бөлүктерниң саны ийи катап көвүдээн. Бо хүнде улуг улустуң «улусчу» атты 17 бөлүк, уруглар болгаш элээдилер киржип турар «үлегерлиг» атты 14 бөлүк эдилеп чоруур. 2019–2022 чылдарда төптүң бо ажылының чедиишкиннери – «Россия Федерациязының улусчу чогаадылганың алдарлыг коллективи» деп бедик атты Кызылдың бичии көрүкчүнүң театры (ТЮЗ), Чадаананың хөгжүм-шии театры болгаш Шагаан-Арыг хоорайның «Улуг-Хем» ыры болгаш сам ансамбли.
Өгбелерден дамчып келген чогаадыкчы байлакты кадагалап, уттундурган талаларын диргизип, Тывада чурттап чоруур чоннарның этнокультурлуг өнчүзүн келир үеде салгалдарга арттырар талазы-биле ажылды, клуб ажыл-чорудулгазының сайзыралын чеден беш чогаадыкчы артты ажып эртип орар Улусчу чогаадылга төвүнүң демниг коллективи хоочуннарның дуржулгазын болгаш амгы үениң аргаларын ажыглап тургаш, чедимчелиг чедип алырының барымдаазы улуг. Демнигде күштүг, тепкииштигде быжыг.
Виктория АЙМАА,
Республиканың улусчу чогаадылга дыштанылга төвүнүң медиа килдизиниң даргазы.
“Шын” №80 2023 чылдың октябрь 21
