Чөөн-Хемчик кожууннуң төвү Чадаана хоорай шаг-төөгүден бээр чоннуң чоон оруунуң аксы, 9 оруктуң белдири, ат-сураглыг, төөгүлүг хоорай. Чадаана хоорайның оруу кожавыс Моол Республика, Красноярск край-биле Тываны харылзаштырып турар.
Чурт шинчилекчизи, эртемден В. Родевич 1910 чылда үнген “Урянхай крайның очериги” деп номунда “Хемчиктен 9 км черде, делгем шыктың кыдыында, теректер болгаш дыттар аразында Хемчик урянхайларының төвү турар” деп бижээн. Сөөлүнде барып ол төп Чадаана хоорай кылдыр хөгжээн.
1873 чылда Чадаананың Алдыы-Хүрээзиниң тудуу Базыяа Үгер-Дааның чагыргазының үезинде доозулган. Алдыы-Хүрээниң туттунганы-биле амгы Чадаана хоорайның эге таваа салдынган. Ол үеде Чадаана хоорайны орус тараачыннар садыг-саарылга төвү кылдыр тургускан. Ынчан садыг-саарылга хүрээ-хиит дамчыштыр чоруп турган. Хүрээлер араттардан мал-маганны, өлүк-кешти, сыын мыйызын болгаш өске-даа чүүлдерни садып ап турган болгаш оларны Моолче, Кыдатче садып-саарып турганнар. Саарып алган акша-хөреңгизинге шай, пөс, таакпы садып алгаш, араттарга аар өртекке садып турган.
1921 чылда бүгү Тываның бирги Тургузукчу хуралынга Чадаананы Даа кожууннуң төвү кылдыр хүлээп алган. 1923 чылда Даа кожуунну Чөөн-Хемчик деп адаан. Тывага улусчу хувискаал тиилээн соонда, Чөөн-Хемчик кожууннуң араттары чыылгаш, хоругдалда турар бүгү кижилерни хостаарының дугайында шиитпирни хүлээп ап, кожууннуң төвүн Артаадый – келир үеде Чадаана кылдыр хоойлу езугаар бадылап тургусканнар.
РСФСР-ниң Президиумунуң 1947 чылдың август 7-де үндүрген № 519 Чарлыы-биле Тыва автономнуг областың составында турар Чадаана суурга хоорай эрге байдалын тывыскан.
ЧҮГЕ ЧАДААНА ДЕП АДААНЫЛ?
Чөөн-Хемчик кожууннуң төвүн чүге Чадаана деп адааныл? Тоолчургу чугаа-биле алырга, ук аттың тывылганының элээн каш хевири бар. Бирээде, шаанда төрел бөлүктер аразынга маргышты ноян чарып чадаан дээр. Ийиде, аңгы демиселиниң үезинде кайы-даа тала бот-боттарын тиилеп чадаан. Бо ийи таварылгада “чадаан” деп сөс моол сөстен укталып тургустунган. Үшкү тайылбыр. Бо черлерге коргунчуг аш-чут болурга, чон ону ажып эртип шыдаан деп турар. Ынчап кээрде, кым-даа бо чонну тиилеп чадаан, кандыг-даа бергелерни ажып шыдаан чон турган-дыр.
ЧАДААНАНЫҢ АТ-АЛДАРЛЫГ КИЖИЛЕРИ, КҮРҮНЕ АЖЫЛДАКЧЫЛАРЫ
Чадаананың Үстүү-Хүрээзинге тыва эртемден лама Лопсаң-Чимит Монгуш ажылдап чораан. Шажын эртемин ол 22 чыл дургузунда өөренгеш, дээди эртем чадазын чедип алган. Ол баштайгы тыва бижикти латин бижикке үндезилээн.
1912 чылда Тывага болган улусчу хувискаалдың тиилелгези Чөөн-Хемчик кожууннуң, Чадаана хоорайның төөгүзүнге балалбас исти арттырган. Суг-Бажынга болган Тыва Арат Республиканың бирги Тургузукчу хуралынга Даа, Бээзи кожууннарның нояннары Хүн-ноян Буян-Бадыргы Монгуш биле Чымба Бээзи 10-10 төлээлерни эдертип алгаш келген. Буян-Бадыргы Монгуш бирги Тургузукчу хуралды даргалаан. Буян-Бадыргы Монгуш – ол тургустунган Тыва Чазактың баштайгы даргазы болган. А Чурмет-Дажы Сат Тываның Сайыттар Чөвүлелиниң даргазынга ажылдап чораан.
Амгы үеде бистиң чаңгыс чер чурттуувус, Россияның Маадыры, Россия Федерациязының камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгу төрээн Тывазынга, Чадаана хоорайга хөй-ле эки чүүлдерни кылып чоруур. Ол Чадаананың Алдыы болгаш Үстүү-Хүрээлерин катап тургузарынга, Кызылда кайгамчык чараш чаа хүрээни болгаш Хавырга дааның эдээнде субурганны тударынга улуг үлүг-хуузун кииргенин магадап ханмас бис.
Ынчангаш бо бүгү ат-алдарлыг, мерген угаанныг чаңгыс чер чурттугларывыска Чөөн-Хемчик кожууннуң, Чадаана хоорайның чону чоргаарланып чоруур.
ЧАДААНА ХООРАЙНЫҢ УДУРТУКЧУЛАРЫ
Чадаана суур хоорай деп эрге-байдалды алган соонда, Чадаана хоорай кайгамчык сайзыралды ап, хөгжээн. Чадаана хоорай совединге, ооң соонда хоорай чагыргазынга ажылдап чораан удуртукчуларны 150 чыл юбилейде өөрүп четтириишкин болгаш чоргаарал-биле адап көрейн. Оларга Очур М., Ымыр-оол Монгушевич Тас-оол, Михаил Андреевич Данилов, Александр Чүлдүмович Дигик, Александра Сундуевна Серен, Дөрбет-оол Мижит-Доржуевич Монгуш, Кенден Монгушевич Ак-кыс, Соян Куякович Ойдуп, Оюн Анаевич Ойдупаа, Валентина Комбуевна Сарыглар, Серекей Сотпаевич Күжүгет, Ооржак Санчыевич Дииспей, Калдар-оол Комбуевич Куулар, Виктор Маадыевич Сегбе, Октябрь Үнен-Хөөевич Тюлюш, Комбу Күртүлекович Бай-Кара, Владимир Монгушевич Оолчукай, Ольга Доржуевна Салчак, Никита Оолакович Кара-Сал хамааржыр. 2006 чылдан эгелеп Чадаана хоорай чагыргазынга болгаш Төлээлекчилер хуралынга Альберт Коош-оолович Хаплак, Чечен-оол Экер-оолович Ооржак, Сүрүң-оол Тюлюшевич Чүлдүм, Буян Сергеевич Ондар, Хүлер Серен-Доржуевич Монгуш, Чойган Анатольевич Монгуш ажылдап чорааннар. Амгы үеде Чадаана хоорай чагыргазында Олеко Маадыевич Намчал, Артур Кууларович Делгер-оол ажылдап чоруурлар.
Ам каш-ла хонгаш, сентябрь 22, 23 хүннеринде, чадаанажылар Чадаана хоорайның 150 чыл оюн байырлап эрттирер. Чадаана хоорайның кайгамчыктыг юбилейи-биле Чөөн-Хемчик кожууннуң, Чадаана хоорайның ажыл-ишчи, салым-чаяанныг чонунга улуг-улуг чедиишкиннерни, буян-кежикти күзедивис. Ынак хоорайывыс, ырда кирген Чадаанавыс улам-на сайзырап хөгжүзүн, аңаа улуг-биче кижилер өөрүшкү-маңнайлыг ажылдап, чурттап-ла чорзун деп йөрээп каалы.
Ольга САЛЧАК,
Чадаана хоорай.
“Шын” №71 2023 чылдың сентябрь 20