АВГУСТ 1-ДЕ ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫӉ ДЕВИСКЭЭРИНГЕ ЧЕРЛИК ХАВАН АӉНААР СЕЗОН АЖЫТТЫНАР
Черлик хаван айыылдыг халдавырлыг аарыгныӊ өөскүдүкчүзү, тарадыкчызы бооп болур дээрзин билип алыры чугула. Бо дириг амытанныӊ онза айыылдыг халдавырлыг аарыглары дээрге хаваннарныӊ африка чумазы биле трихинеллез.
Россияныӊ девискээринде аӊгы-аӊгы черлерде хаваннарныӊ африка чумазы тарап турар апарган. Бистиӊ кожавыста Красноярск крайда безин чедип келген. Бо халдавырныӊ өөскүп үнген чери – Минусинск районнуӊ Малая Минуса суур. Хуу улустуӊ азырап турар хаваннарында чума аарыыныӊ им-демдектери билдинген.
Бо аарыг азырал-даа, черлик-даа, улуг-биче, кандыг-даа уксаалыг хаваннарга дыка чыпшыныычал, онза айыылдыг вирустуг аарыг болгаш, улуг материалдыг каража чедирип болур.
Хаваннарныӊ африка чумазы деп аарыг кижилерже дамчывас. Трихинеллез деп халдавыр аарыгдан кижилер аарый берип болур. Бир эвес трихинеллез деп курттуг эът чиген болза, ол аарыг кижиже дамчый бээр.
Ветеринария хоойлужудулгазыныӊ негелделери ёзугаар аӊчылар черлик хаванныӊ, адыгныӊ, морзуктуӊ эъдин албан экспертизага хынадыр ужурлуг.
Июнь 28-те Хакас Республиканыӊ Абаканныӊ ветеринария станциязы аӊчыларныӊ хынадып эккелгени адыг эъдинде трихинелл деп хоралыг курт бар дээрзин илереткен. Ол адыгны Тожу кожуунда Дээр-Туруг хөлдүӊ чоогунга боолап алган болган. Ынчангаш Тожунуӊ Дээр-Туруг хөлүнүӊ девискээринге кызыгаарлаашкын хемчеглерин Тыва Республиканыӊ ветеринария албаны доктааткан. Айыылдыг аарыг тывылдырар курттуг эътти өрттедип узуткаан.
Трихинеллез – шупту дириг амытаннарга болгаш кижилерге айыылдыг аарыг. Оон черлик болгаш азырал хаваннар, адыглар, морзуктар аарыыр. Бир эвес бир аӊныӊ эъдинде гельминт-трихинелла деп чиӊге курт бар болза, ооӊ эъдин чигген араатан база аарый бээр. Ол – кончуг халдавырлыг курт. Өске амытанныӊ хырнынче кирген соонда, 5–6 хонук болганда ижин-хырынга өзүп көвүдей бээр. Ону чүгле микроскопка көрүп болур. Мага-боттуӊ ханы-биле кады дамчып чоруй, коӊ эът, сиир аразынга өзүп көвүдээр.
Трихинелл деп курт муӊгаш шил иштинге 30 хире чылдар дургузунда дириг хевээр турар. Ындыг эътти алды шак дургузунда хайындырарга-даа, ыштаарга-даа, дузаарга-даа, доӊурарга-даа, ол курт белен өлбес. Халдавырлыг аарыглыг эътти албан узуткаарыныӊ ужуру ында.
Бир эвес кижи трихинелл курттуг аӊ эъдин билбейн чиптер болза, тыныш органнары, төп нерв болгаш чүрек-дамыр системазы аарып болур. Ындыг аарыгныӊ кедерээнинден кижи инвалид апаар чыгыы. Ол аарыгдан кижи чок апарган таварылгалар база бар.
Республиканыӊ аӊчылары ал-бодун, чоок кижилерин баш бурунгаар камгалаары-биле черлик дириг амытаннарныӊ эъдин ветеринария албан черлеринге ыяап-ла хынадыр. Ветеринария лабораториязынга хынаваан эът чип болбас дээрзин РФ-тиң Тыва, Хакас республикалар, Кемерово область – Кузбасс талазы-биле көдээ ажыл-агый хайгааралыныӊ эргелели аӊчыларны кичээндирип, дыӊнадып турар.
Оон аңгыда, ветеринарлыг хыналда эртпээн, таӊма чок эът чемни танывас улузундан, садыглаары хоруглуг черлерден садып ап болбас деп профилактиктиг хемчеглерни сагыырын утпазы чугула.
АЗЫРАЛ АМЫТАННЫӉ ЭЭЗИ БУРУУДААР
Барыын-Хемчик кожууннуӊ Бижиктиг-Хая суурнуӊ девискээринде хуу дузалал ажыл-агыйыныӊ бир малы сибирь язвазындан аараан.
РФ-тиң Тыва, Хакас республикалар, Кемерово область– Кузбасс талазы-биле көдээ ажыл-агый хайгааралыныӊ эргелели сибирь язвазыныӊ тывылган чылдагааннарын тодарадып, ооӊ тараарын болдурбас сорулга-биле хамааты О.Д. Сарыгларныӊ хуу дузалал ажыл-агыйынга барып четкеш, хыналданы эрттирген. Ону Тыва Республиканыӊ прокуратуразыныӊ чөпшээрели ёзугаар кылган.
Ук хамаатыныӊ өдээнде бода мал, шээр мал болгаш аъттар бар. РФ-тиӊ ветеринария хоойлужудулгазыныӊ негелделерин, мал-маган тударыныӊ ветеринарлыг дүрүмнериниӊ хажыттынып турары хыналда хемчег үезинде билдинген. Тодаргайлаарга, аъды аарып турар деп каразып тургаш, ол-ла үезинде ону өске малдардан аӊгылаарыныӊ, ооӊ диагнозун тодарадырыныӊ талазы-биле хемчег албаан. Кожууннуӊ мал эмчилеринге ол дораан дыӊнатпаан. Аарыг малы өлүп каарга, ооӊ эъдинге ветеринария-санитария экспертизазын кылдырбайн, ону садып-саарган. Өдээнде азырап турар мал-маганын дугаарлатпаан болган. Ол ажыл-агыйда халдавырлыг аарыгларга удур кижилерге болгаш дириг амытаннарга профилактиктиг хемчеглерни үезинде эрттирбейн турган.
Илереттинген хажыдыышкыннарныӊ түӊнелдери-биле хамааты О.Д. Сарыгларга хамаарыштыр РФ-тиӊ Административтиг эрге-хоойлу кодекизиниң 10.6 чүүлүнүӊ 1-ги кезээ-биле административтиг херекти көдүрген.
РФ-тиӊ «Ветеринария дугайында» хоойлузунуӊ 18-ки чүүлү ёзугаар мал-маганның кадыкшылы, оларныӊ азыралы болгаш ажыглалы дээш харыысалганы ооӊ ээлери чүктээр.
Мал-маганның ээлериниӊ, малдың сүдү, эъди, кежи, дүгүнден барааннар кылып турар бүдүрүкчүлерниӊ албан кылыр ужурлуг хүлээлгелери:
– Малдар аарывазын дээш ажыл-агыйжы болгаш ветеринарлыг хемчеглерни эрттирер;
– Бараан бүдүреринге ажыглап турары малдың ветеринария-санитария талазы-биле айыыл чок байдалды хандырар;
– Малдыӊ кажаа-хораазын, мал чеми шыгжаар кажааны, эът, сүт, кеш, дүк барааннарын болбаазырадыр оран-савазын арыг-силиг тудар, мал-маганның артынчылары-биле бойдус хүрээлеӊин хирлендирип, бокталдырбас;
– Ветеринария адырыныӊ специалистери дээрге Россия Федерациязыныӊ Күрүнениӊ ветеринария албаныныӊ системазынче киирген органнарны болгаш организацияларны төлээлеп турар кижилер-дир. Ынчангаш оларныӊ негелдези-биле азырал дириг амытаннарны шинчидер ужурлуг. Азырал амытан хенертен өлгенде азы мал-маганы кырлып эгелээнде, дириг амытан аарыг хире болза, специалистерге дораан дыӊнадыр;
– Дириг амытаннарныӊ аарыгларыныӊ профилактиктиг хемчеглерин, халдавырлыг аарыглар-биле демисежириниӊ талазы-биле хемчеглер эрттирериниӊ дугайында специалистерниӊ айтыышкынын күүседир.
ИНТЕРНЕТТЕН ЭМНЕР САТПАС
Ветеринарияга ажыглаар эм-таӊ аймаан интернет таварыштыр садары хоойлуга дүүшпес.
Азырал амытаннарныӊ эмнерин интернетте рекламалап чарлап турар черлерни Россияныӊ көдээ ажыл-агый хайгаарал албаны үргүлчү хынап турар.
Ук албан черинге бо чылдыӊ ийиги кварталында 1,8 муӊ билдириишкин кирген. Меге эмнер садып алган хамаатыларныӊ хомудал бижиктериниӊ көвүдээни-биле, фармацевтиг эмнер тарадыр чөпшээрели чок садыгжыларга хамаарыштыр хайгааралды күштелдирген.
Интернетте шын эвес болгаш хоруглуг медээлер чарлап турар черлерни, ооӊ иштинде Валдберрисс деп интернет садыгны ук ведомство доктаамал хайгаарап хынааш, чогуур медээлерни Роскомхайгааралга дамчыдып берип турар.
2023 чылдыӊ бирги чартыында интернеттиӊ 2 муӊ хире шак ындыг арыннарын Россияныӊ харылзаа, информастыг технологиялар болгаш массалыг коммуникациялар адырыныӊ федералдыг албаны дуглаан.
Дириг амытаннарныӊ эм-таӊын садар черлерге чөпшээрелди Россияныӊ көдээ ажыл-агый хайгаарал албаны бээр. Чөпшээрелдиг ветеринария садыгларыныӊ даӊзызын дараазында адрестен https://licreestr.fsvps.ru/ көрүп алыр.
ИНФОРМАСТЫГ СИСТЕМАГА БҮРҮТКЕДИР
«Мээӊ экспортум» деп сервисти Россияныӊ көдээ ажыл-агый хайгааралы биле Россияныӊ экспорт төвү кады ажылдап кылган. Ук платформаны РФ-тиӊ Чазааныӊ Даргазыныӊ бирги оралакчызы А.Р. Белоусовтуӊ даалгазынга дүүштүр ажылдап кылган. Сайгарлыкчылар-биле күрүнениӊ онлайн хевирге кады ажылдаарынга чугула херек.
Ылаӊгыя даштыкы чурттарже барааннарны чорудар сайгарлыкчылар, юридиктиг черлер, бүдүрүкчүлер, ажыл- агыйлар «Одно окно» деп системага бүрүткедип алыр. Оон «Ветеринария сертификады» болгаш барааннарны даштыкы чурттарже үндүрер чөпшээрелди бээриниӊ дугайында электроннуг билдириишкинни чорудар ужурлуг.
РФ-тиң Тыва, Хакас республикалар, Кемерово область – Кузбасс талазы-биле көдээ ажыл-агый хайгааралыныӊ эргелелиниӊ медээлеринден Р. ДЕМЧИК белеткээн.
"Шын" №57, 2023 чылдың август 2