ЧЕЧЕН ЧУГАА
Билип кээримге-ле, кырган-авамны Улуг, Биче Аяңгатыларның чону Чолдак-Кадай деп адаар чораан. Боду ол адынга дыка тааржыр, чолдамыргай дурт-сынныг кижи-ле болгай. Бүгү назынында мал-биле халбактанчып келген. Кырып назылааже чедир кырган-ачам-биле кады колхоз, совхозтуң хой-малын кадарып чорааннар.
Чогум хып дээн аныяанда кырган-авам Аяңгаты, Кызыл-Мажалык ол ынчаар тыва бижик айтып, башкылап база чораан дээр чүве. Школачы турумда, бистиң суурга бир кырган тудугжу Содунам деп ирейниң кырган-авамны “Мээң башкым-дыр бо” дээнин каш-даа катап дыңнаан мен. Кырган-авам бодунуң дугайында черле шоолуг чүве чугаалавас кижи чораан. Бир чугаа аразында ооң дуу-ла мырыңай Каргы чедип, суртаал кылып чораан улус-биле кады бижик айтып чораанын чугаалап органын база сактып алган мен. Оозун бодаарга, бистиң кырган-ававыс черле тыва бижик өөредиринге элээн идепкейлиг ажылдап чораан хире кижи. Ооң бир бадыткалы – мен школага өөренип кирер чылымда кырган-авам меңээ үжүк өөреткен. Ол үжүктери латин алфавит болган. Ынчангаш мен школага киреримде, латин алфавит биле сөстер кожуп номчуп билир болган кижи-дир мен.
А бис, уругларының ажы-төлү, кырган-ававысты Аай-Ууй авай, кырган-ачавысты Аай-Ууй ачай деп адаар турган бис. Оларны чүге ынчаар адай бергенинде ужур-ла бар. КЫЖЫН-чайын-даа, күзүн-чазын-даа, эртен-кежээ-даа дыңнаарга-ла, хой дайгырган, бөлген, ай дээн, кажаалаан турар боорга, ынчаар адай берген боор бис.
Мал-маганга дыка-ла өөренген. Ажы-төлүн үргүлчү чагаан олурар. “Тос чүзүн малыңарны эдерип-ле чорзуңарза, эктиңер бүдүн, хырныңар тодуг чоруур” – деп, Аай-Ууй авай чагыыр чүве ийин. Кадарып турганы совхоз хоюндан аңгыда, хуузунда хою, инээ, чылгы малы дыка хөй турган. Сүт-сааны элбек, хойтпаан бүдүн чыл дургузунда тигер. Өреме-саржаан күрүнеге дужаар, уруг-дарыынга, дөргүл-төрелинге, үнген-кирген чонунга чедиштир үлээр. Куда-дой эрттирерде-даа, өлүм-чидимге-даа таварышканда, аалдаарда, чиштээрде-даа, кырган-авамның өөнге кээр кижи-ле хөй чораан чүве. Мал-маганын ажаап-тежээгенде, “Бо совхоз хою, бо бодум хоюм” деп ылгап органын Аай-Ууй авамдан черле дыңнап көрбээн мен. Совхоз хураганы өлген болза, орнунга бодунуң хураганын салып каар. Кажан-даа хураган, хой дудаан деп чүве туруп көрбээн. Ол хире бүзүрелдиг кижи болгай.
Ол шагда чазак-чагырга чери, удуртур-баштаар даргалар хуу малдыг улусту көөр эвес. Малын катап-катап санап, ооң санын кызырары-биле албадап саттырып – канчап турбады дээр. Чыл санында-ла көргүзүглери эки турда-ла, Аай-Ууй авам сугну мактап, шаңнап турганын-даа сагынмас-тыр мен. Дарга-бошкаларның талазындан чемелелдиг чүүлдер бо-ла тургулаан ышкаш чүве.
Бир катап чайгы дыштанылга эгелей бергенде, аалче чанар дээримге, даай-авам мени суурдан даргалар машиназынга олуртупкан. Орук ара дыңнап чоруурумга, ол даргалар дээр улус Аай-Ууй авам сугга хамаарыштыр анчыы кончуг чүве чугаалажып чоруур. Оларның чугаазының алыс утказы мындыг хире чүве: бо Ооржактарның мал-маганы эмин эрттир өскен. Канчапса экил боларны? Чазак доктаалынга даянып алгаш, малын саттырар, ол-ла. Боларның мынчаар амдажып турган херээ чүл? Баргаш, чүү дизе экил? Уш-баш чок баар дээрге, улуска эптии база кончуг улус диин. Ол Чолдак-Кадайның дорт, шыңгыызы база кончуг болгай. А Кара-Санаа (мээң кырган-ачамны ынча дижип чоуурлары ол) хөй чүве чугаалаар эвес. Баргаш, черле шыңгыы чугаалажыыр бис... оон ыңай-даа хөй чүве чугаалашкан. Мен ынчан, эге класс өөреникчизи кижи, улуг улустуң чугаазының утказын чамдыкта орта билбейн чоруур мен. Сагыжымга анчыы-ла кончуг, чеже-даа бичии болзумза, ол улустуң эки эвес сеткилдиин билип, анчыгзынып, пат-ла бооп чоруурумну ыяк сактыр мен. А ол даргаларым мени кижи-даа санынга алыр хире эвес хөөрежип чоруурлар болдур ийин.
Аалга чедип келгеш, демги шыңгыы даргалар дыка эки улус апарганнар. Хыйланмас-даа, кончуттунмас-даа. Аай-Ууй авам биле Аай-Ууй ачамны алгап-мактап, аъш-чем ижип, аастары үс-чар апарган эът чип, анаа-ла каткы-хөглүг хөөреп орар боорга, мен оожургап, чанып келгенимге өөрээш, алаагып чоруй барган мен. Бир көөрүмге, бистиң хоювусту кажааладып алган санап турар чораан. Ооң соонда та чүү болуп турган чүве, чиге сагынмас мен. Ынчалза-даа ол даргаларның чугаалажып чораанының аяны сагыжымга анчыг болуп артып калган. Сөөлүнде кээп, амыдыралдың аяны ынчан кандыг турганын угаап билген болгай мен.
(Уланчылыг)
Мария КҮЖҮГЕТ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруу.
"Шын" № 2 2024 чылдың январь 13
