Өг-бүле чылы кылдыр чарлаттынган 2024 чыл адакталып келген. Бо онзагай болуушкун-биле холбаштыр Россияда-даа, Тывада-даа кончуг ханы утка-шынарлыг хөй янзы хемчеглер болгулаанын билир бис. «Шын» солуннуң 94 дугаар үндүрүлгезинге «Өг-бүлевистиң чаңчылы ындыг» деп аттыг РФ-тиң деңнелинге эрткен мөөрейниң тиилекчилери, беш ажы-төлдүг өг-бүле Леонид Дамдын биле Долаана Монгуштуң дөрт ада-иези-биле кады тырттырган чуруктуг материал үнген. Ол хире хөй кежигүннерлиг улуг өг-бүлениң дугайында бижип тургаш, Леонид Маадыровичиниң талазындан өгбе төөгүзүн чедир киирбейн барган болду. Президент платформазының улусчу төлевилелиниң ачызында Калининград облазынче «Больше, чем путешествие» деп программаның аян-чоруун ол номерде таныштырып парлаан болгай.
Ам маңаа кысказы-биле «Ада-ие кандыгыл, ажы-төл ындыг» деп мерген угаадыгның дөс утказын сайгарып көрээлиңер. Ольга биле Маадыр-оол Дамдыннар ийи оолдуг, бир кыстыг. Оолдарының бичиизи Леонид ажы-төлү-биле бай, иштики сагыш-сеткили байлак, ёзулуг үлегерлиг ада кижи. Ажыл-агыйынга шыңгыы, негелделиг, ажылдакчыларынга кичээнгейлиг, амыдырал-чуртталгазын өөренип билир. Бөдүүн, биче сеткилдиг, ажыл-ишчи болурун дээди өөредилге черлеринде өөретпейн турар деп билир бис, ындыг мөзү-бүдүш өгбелерниң хан-дамырындан дамчыыр деп чүвени амыдырал-чуртталганың төөгүзү көргүзүп чоруур.
Авазы Ольга Кыргысовна Дамдынны республикада танывас кижилер ховар-ла боор. Ол, шынап-ла, эрес-кежээ, спортчу, ГТО-ну алдын демдекке дужааган, хөй янзы талантылыг башкы, хөй-ниитижи, политик, күрүне болгаш комсомол, партия органнарының, херээжен чон ортузунга ажылдың хоочуну. Күш-ажыл болгаш социал камгалал сайыдының оралакчызы тургаш, 2001 чылда бүгү Россияның социал ажылдакчыларының бирги съездизинге Тываның мурнундан 3 делегаттың бирээзи кылдыр соңгутканы – хөйнү чугаалаар. Бо үеде республиканың Хоочуннар чөвүлелиниң даргазының оралакчызы, Кызыл хоорайның хоочуннар эвилелин 10 ажыг чылдарда билдилиг удуртуп чоруур, кезээде бир-ле чаа чүүлдү бодап тыпкан, дилээшкинде, шимчээшкинде чоруур. Чаа технологияларны ыяк билир, чаартылгаларны илип апкаш, чурттуң Президентизиниң, Тываның Чазааның болгаш Кызыл хоорай мэриязының грантыларынга чаңгыс эвес удаа киржип, ойнап ап, улуг назылыгларга солун хемчеглерни эрттирип, каът бажыңның подвалынга Хоочуннар төвүн-даа ажыткан.
Орлан-шоваа Ольганың ада-иези ол үении-биле онзагай интеллигент. Ачазы Кыргыс Ойдупович Ламажап фельдшер эртемниг. Качык сумузунга ажылдап эгелээш, үр-даа болбаанда, Эрзинниң төп эмнелгезиниң эргелекчизи кылдыр томуйлаткан. 1940 чылда шериг албанын эрттирери-биле кыйгырткан. 1942 чылга чедир ТАР-ның кавалерисчи полугунга санитарлап ажылдаан. Ону революсчу аныяктар эвилелиниң кежигүнүнге киирген. 1948–1955 чылдарда Эрзин, Тес-Хем районнарга күрүнениң Иштики херектер органнарынга ажылдаан. Оон Кызылга тускай школа дооскаш, Эрзин районнуң күрбанк даргазынга, улаштыр тускай мергежилиниң аайы-биле ол-ла районнуң эмнелгезинге ажылдаан. Күш-ажылдың хоочуну, дагдыныкчы. Ырак коданнарда малчыннарның аалдарындан чалалгага баргаш, иелерни божудуп чораан, буянныг эмчи. Хоочун журналист Светлана Данзын-оолдуң ”хин-авазы” база болгай.
Авазы Наталья (тыва ады Тадар) Лама-ооловна Адыг-Тюлюш ажылчын базымнарын С.К. Тока дарганың дузалакчы секретары болуп эгелээш, чоорту Улуг-Хем, Эрзин кожууннарга херээжен чонну эргелеп-башкарып чораан баштайгы аныяк, кыс даргаларның бирээзи дээрзин төөгүде бижээн.
Амгы үеде кижилерни оларның эртем-билии-биле үнелеп турар болзувусса, шагдагы өгбелеривис кижилерни холу-биле кылган ажыл-ижи-биле үнелеп чорааннар. Леонидтиң кырган-ачазының ачазы Кыргыс Ойдуп ирей дөрт оолдуг, бир кыстыг турган. Улуг оглу Сенди 10 ажы-төлдүг, ийи дугаары Яндаа – 7, үш дугаары Ламажап – 5, дөрт дугаар төлү, чаңгыс кызы Балчытмаа – 6, хеймер оглу Дадый – 8 ажы-төлдүг чорааннар. Кыргыс Ойдуп ирей муң ак хойлуг, ийи аскыр чылгылыг чораан. Чүгле кызымак, кежээ кижилер ажыг дерин төп чорааш, хөй малдыг, өөр чылгылыг болур дийин.
Леонидтиң ачазының талазындан кырган-ачазын истеп сураглаар болзувусса, Кыргыс Дамдын-Суу 10 ажы-төлдүң адазы. Сарыг-Булуң суурга эң баштайгы чуртталга бажыңын, эге школаны туткан кижилерниң бирээзи. Ол күрүнениң хөй малын өстүрүп малчыннааш, чыл санында 100 хойдан 110 чедир чаш төлүн камгалап ап чораан дээш күш-ажылдың Кызыл тук ордени чедир шаңнадып чораан. Мурнакчы, мергежилдиг малчын Эрзин-Теске 19 катап шүүлген шыырак мөге. Ол база канчаар-даа аажок кызымак чорук ышкажыл. Уругларының авазы чок апаарга, 10 ажы-төлүн чааскаан өстүрүп, өөредип, бут кырынга тургускан буянныг ада-дыр. Ажы-төлү шупту эртем-билиглиг, кожууннуң, республиканың аңгы-аңгы булуңнарында кызымаккай, алдар-аттыг ажылдап чоруурлар. Алды оолдуң хеймери Леонидтиң ачазы Маадыр-оол Сүрүнович Иштики херектер болгаш КАИ албанының, суд приставтарының хоочуну, хөй шаңналдарның эдилекчизи, төлептиг ада.
Мындыг ажылчын, эрес улустуң оглу, өгбелерниң чаңчылдарын сагывышаан, мөөрейге өг-бүлези-биле тиилээни чөптүг болбайн канчаар. «Кижи болуру – чажындан, аът болуру – кулунундан» дээр болгай. Кайгамчык тыва чонувуста ховар салым-чаяанныг, хөй ажы-төлдүг, улуг өгбелериниң чаңчылдарын сагып, күүседип чоруур өг-бүлелер эвээш эвес. Бирээзин силерге таныштырдывыс.
Чойганмаа КЫРГЫС.
Кызыл хоорай.
Чуруктарны Дамдыннарның архивинден алган.
“Шын” №99 2024 чылдың декабрь 25
