Школачылар аразынга психологтуг дорамчылаашкын бо-ла тургустунуп келирин медээлерден дыңнааш, ажы-төл канчап каржы апарганыл, чүү дээш каржыланган деп айтырыгларны улуг кижилер бо-ла салырлар. Ол өзүп олурар бичии кижиниң өөредилгезинге шаптыктап, а харын-даа келир үеде амыдыралынга улуг салдарлыг болур.
Школачылар аразында дорамчылаашкын дугайында берге айтырыгны хөй-ле кижилер чедир билбейн турар. Ол дорамчылакчыга-даа, хүннүң-даңның куду көрүүшкүннү шыдажып-даа турар кижилерниң угаан-медерелинге ханы исти арттырар.
Ада-ие кижи бүрүзү ажы-төлүнүң дорамчылаашкынга таварышпайн турарын канчап билип алырыл? Бир дугаарында төлүнүң даштыкы байдалын хыналдага алыры чугула. Сагыш-сеткилдиң күштүг аарышкызы кижиниң мага-бодунга дөмей-ле көстүп келир. Чем чиир хөөнү чидип, бажы аарып, дүне када улаарап, дембээреп болур. Бир эвес ындыг демдектер чок болза, уругнуң аажы-чаңын эскерип көөр болза эки.
Ажы төлдүң алдынып турарында дараазында демдектер барын эскерип калзыңарза, кичээнгени дээре. Уруг чаңгыс эвес удаа кочуладып азы эъди-кежинде көктерлиг, идик-хеви орбак-самдар апарган чанып келгенде, өөредилгезинге болгаш өске-даа немелде кичээлдеринге сонуургалы чидип эгелезе, өске уругларга удур туржуп шыдавас, оларга чагыртып турар апарза, школа азы бөлгүм баар мурнунда ыглап азы ыыды чидип, оспаксырай берзе, чажыттарындан дескелеп, кым-биле-даа эдеришпес болза, үениң хөй кезиин улуг улус чанынга эрттирерин кызыдып эгелезе, эштери чалаарга, ойталап, боду кайнаар-даа барыксавас апарза, сезиктиг болганы дээре.
Ындыг таварылгада чүнү канчаарыл? Дорамчылаашкынның чылдагаанын дүргени-биле тодарадып, ада-иези уругну бүрүнү-биле деткиири чугула. Бичии уругларга шак ындыг берге байдалды чааскаан эртери кончуг берге болур болгаш чүнү канчаарын олар билбес. Күштүг стресс оларның угаан-медерелинге кончуг багай салдарлыг. Бүгү чүве өскерли бээр дээрзинге уругга идегелден бээр херек. Аңаа кижилер ынак, кандыг бары-биле хүлээп алыр дээрзин тайылбырлаар. Бир эвес коллективте байдал өскерилбес хире болза, эң-не шын шиитпир уругну өске школаже шилчидери.
Бичии кижи бодунуң чажыт эш-өөрүн кызагдап, коргудуп турарын канчап билип ап болурул? Бир эвес ада-ие кижи оглу азы уруу эштерин коргудуп, базынчактаарынга киржип турарын дадагалзап калза, кол-ла чүве иштики сагыш-сеткилди оожургадып алгаш, байдалды хүлээп алырынга белеткенир ужурлуг.
Ада-иеге ол таарымча чок болуру чугаажок. Хөй-ле ада-иелерге, ажы-төлү өске улустуң уругларын куду көрүп турарын билип каарга, кончуг улуг согуг болур. Ылаңгыя кажан ажы-төлү тергиин өөредилгелиг, бүгү талазы-биле дески, чедимчелиг өг-бүледе өзүп турар таварылгада ада-иези ажы-төлүнүң ындыг базымнарын ожаавайн-даа турган болгулаар.
Эштерин кызагдаар чорукка киржилгелиин көргүзүп турар дүвүренчиг чүүлдерни база ажы-төлдүң аажы-чаңындан, бодун канчаар алдынып болурундан эскерип болур. Кижилер дугайында чугаалап тургаш, эки, багай, төлептиг, төлеп чок деп аңгылап эгелээр. Уруглар-биле ойнап тургаш азы өске-даа үеде кижи хомудавас чүүлдерге даянып алгаш, эштерин кажар аажы-чаңы-биле бодунуң аайындан эртпес кылдыр чаңнап болур. Өскелерни бодундан чүзү-биле ылгалып турарын сайгарып, бодунуң чоок эдержир эштерин эки-багын ыяк коптарып тургаш, шилип алыр. Бодундан кошкак кижилерге каржы-хажагай чаңнаар. Албадаашкын, күчүлээшкин дээн ышкаш чүүлдерни деткиир, ону хүн бүрүде ажыглап болур анаа хамаарылга кылдыр санаар. Кажан кым-бир кижини одап, сөглеп, кочулап, албадап тургаш, хорададып алгаш, сеткили ханып, амыраар. Бодунуң күзээнин албаан шаанда, хөлүн эрттир дедирленип, каржыланып туруп бээр. Ажы-төлдүң аажы-чаңында шак мындыг чүүлдер эскертинип турар болза, ону кичээнгейге, чогуур хемчеглерни ап, ажылдаары чугула.
Назы четпээн кижиниң чүге ынчаар каржыланы берген чылдагаанын тодараткаш, аажы-чаңын эдип, чымчадып болур. Колдуунда бичии кижиниң иштики сагыш-сеткилинде күштүг аарышкы, кемдээшкин бар болганындан, уруг боду аңаа күш четпейн, хорадаан, хомудаан, каржыланган сеткилин өскелерже үндүрүп турар болур.
Ынчангаш ада-ие кижи бүрүзү ажы-төлүнге кичээнгейлиг болуру чугула. Ындыг уругларның боттары-биле болгаш ада-иези-биле кады психологтуң ужуражылгалары дузалап болур.
Чыжыргана СААЯ.
“Шын” №96 2024 чылдың декабрь 14