УЛУГ ТИИЛЕЛГЕГЕ УТКУШТУР
Ада-чурттуң Улуг дайынынга немец фашизмни тиилээринге бодунуң үлүг-хуузун киирген, ол ыдыктыг дайынга тыва эки турачыларның киржилгезиниң төөгүзүнге балалбас изин арттырып каан кижилерниң бирээзи — Оюн Төлепович Алдын-оол.
Тыва Арат Республиканың Бии-Хем кожууннуң Баян-Кол сумузунуң кончуг ус-шевер дарганы чораан Оюн Анай-оолдуң өг-бүлезинге 1921 чылда Алдын-оол төрүттүнген. Бичии чаш оглун бо дарган төрели Сиирин деп кижиге азырандыга берипкен. Алдын-оолдуң азыраан адазы кончуг ажыл-ишчи, топтуг аажы-чаңныг, чаңгыс чер чурттугларының аразынга хүндүткелдиг кижи чораан, ынчангаш ону чон Төлептиг деп шолалап каан. Оглу Алдын-оолду төлептиг кижи кылдыр кижизидип өстүрген.
Оюн Алдын-оолдуң аныяк-чалыы назыны Тыва Арат Республикага болуп турган төөгүлүг чаартыышкыннарның үези болган. Үжүк-бижикти чонга өөредиринге ол дыка идепкейлиг киришкен. Аныяк оолдар, уруглар баштай боттары бижииринге, номчуурунга өөренип алгаш, ооң соонда улуг болгаш бичии кижилерни өөредип турганнар.
Ада-чурттуң Улуг дайынының баштайгы чылдарында Оюн Алдын-оол Баян-Кол сумунуң Кызыл Шеригге дуза комиссиязының даргазының оралакчызынга ажылдап турган. Баян-колчуларның Кызыл Шеригге дузазын Оюн Алдын-оол биле Оюн Багбуужап олар организастааш, тус черниң чонунуң кызыл-кожун Кызыл хоорайга баштап чедиргеннер.
Тыва эки турачыларга немец фашизм-биле дайынга киржирин чөпшээрептерге, аъттыг эскадроннуң революстуг аныяктарының организациязының удуртукчузунга ол соңгуткан. “Оюн Төлепович Алдын-оол кончуг эрес-дидим кижи – деп, эскадроннуң комиссары Монгуш Байыскылаң чугаалаан. – Тулчуушкуннарның эң-не кадыг-берге черлеринге дайылдажыр”.
“Оюн Төлепович каткы-хөглүг кижи, дайынга ындыг болуру сагыш-сеткилди дыка чиигедир. Бистиң ыр-шоорувусту орустар, украиннер, казахтар дээш өске-даа омак-сөөк дайынчылар сонуургап дыңнаар турганнар” — деп, эки турачы санитар Кыргыс Норжуң сактып чугаалаан.
Ада-чурттуң Улуг дайынындан чанып келгеш, Оюн Алдын-оол харыысалгалыг ажылдарга ажылдап чораан. “Төре баштаар угаан дөртен харлыында быжар” деп, тывалар чугаалажыр болгай. Оюн Төлепович Тыва АССР-ниң иштики херектер сайыдынга ажылдап тургаш, угаан-сегээни таптыг-ла бышкан үезинде, 45 харлыында, чырык черден чарлып чоруткан. Ол дээрге чуртталгага кончуг аныяк назын-дыр. Ооң дургузунда Тываның хөгжүлдезинге улуг үлүүн кииргени, тайбыңны немец фашизмден камгалааны, ажы-төлдү азырап өстүргени дээш өске-даа буянныг улуг ажыл-херектерни Оюн Алдын-оол боттандырып четтигипкен-дир.
Оюн Төлеповичиниң амыдырал-чуртталгазын, ажыл-херээн уруг-дарыының авазы, ССРЭ-ниң улустуң башкызы Ария Араптановна Алдын-оол, ажы-төлү төлептии-биле уламчылааннар. Ария Араптановна Тывада билдингир башкы династияның өгбези. Уруу Татьяна Оюновна Санчаа Тыва Республиканың улустуң башкызы, педагогика эртемнериниң кандидады. Оолдары Алексей биле Андрей офицерлер.
Эки турачы Оюн Төлепович Алдын-оол шудургу тайбың ажыл-херээ болгаш дайынчы эрес-маадырлыг чоруу дээш Тыва Арат Республиканың Күш-ажыл ордени, Ада-чурттуң Улуг дайыны орденниң бирги болгаш ийиги чергелери-биле, “Хүндүлелдиң демдээ” орден болгаш хөй санныг медальдар-биле шаңнаткан.
Оюн Төлепович Алдын-оол Тываның эң төлептиг кижилериниң бирээзи-дир.
Ольга ДАМЧАЙ,
РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы.
«Шын» №34 2024 чылдың май 8
