Көдээ ажыл-агыйның болбаазырадылга адырын хөгжүтпес болза, тараа, ногаа дээш өске-даа продукцияларга чидириглер черле турар.
Республикада мал болгаш чер ажыл-агыйлары продукция бүдүрерин чылдан чылче көвүдедип турар апарганда, ону болбаазырадыр бүдүрүлгелерни сайзырадыры эргежок чугула апарган. Ону херек кырында боттандырып турар ажыл- агыйжы кижилерниң бирээзи Сукпак суурда фермер Александр Желтухин. Чүге дээрге бо фермер Кара-Хаак болгаш Сукпак сумуларның девискээринге картофель биле ногаа аймаан хөй чылдар дургузунда тарып өстүрүп келген болгаш, агаар-бойдустуң изиг- соогунга картофельдиң болгаш ногааның шынары дүрген баксыраар чүүлден камгалап алырының, бүдүн чыл дургузунда садып-саарарының, орулга үндүрүп алырының чаңгыс аргазы оларны кадагалап шыгжаары база болбаазырадыры деп чүүлдү эки билир. Черле ынчаш фермер Желтухин республикага ногаа аймаан Тываның кадыг-берге агаар-бойдузундан хамаарылга чокка тарып өстүрүп болурунуң талалакчызы. Ону ол боду ажыл-херек кырында бадыткап келген. Ооң картофель болгаш ногаа шөлдери суггаттыг, теплицаларлыг, белен продукцияны кадагалап шыгжаар улуг эвес черлерлиг. Оларны тудуп тургузарынга акша-хөреңгини Александр Петрович шыдаар шаа-биле тускайлап үндүрүп келген. “Харам кижи ийи катап каражалыг” болур деп орус улустуң үлегер чугаазының алыс утказын кезээде сактып чоруур болгаш, аргалыг-ла болза, ажыл-агыйжы чарыгдалдарга акша-хөреңгини дыка камнавазын кызып келген. Тываның агаар-бойдузу кандыг болурун баш бурунгаар догааштырып орбас дээш, шөлдеринге суггарылга дериг-херекселдерин тургускан. Ынчангаш кааңдаашкынныг чайларда безин фермерниң шөлдеринге дүжүт багай эвес боор.
Фермер ажыл-агыйын эгелээш, бүдүрген продукциязын баштайгы үеде Кызыл хоорайның рыноктары болгаш садыг баазалары дамчыштыр садып-саарып турган. Ооң шөлдеринге тарып өстүрген картофель болгаш ногаа аймааның шынары багай эвес боорга, Кызыл хоорайда эмнелгелерниң, уруглар садтарының, школаларның чемненилге черлери Александр Желтухинниң продукциязын дугуржулга ёзугаар хүлээп ап эгелээннер. Амгы үеде база фермерниң продукциязының хөй кезиин олар аъш-чемге ажыглап турар. Ол черлерге чылдың-на ортумаа-биле 140 – 150 тонна картофельди, ногаа аймаан А.Желтухин дужаап келген.
Картофель, ногаа тарып өстүрери-биле чергелештир сигенни мал чеминге белеткеп, мал ажыл-агыйларынга садып-саарып турар. Александр Петрович колдуунда картофель, ногаа тарып өстүрүп чоруур-даа бол, көдээниң чурттакчызы кижи чер болгаш мал ажылын деңге чорудары эки деп санаар. Чүге дээрге берге агаар-бойдустуг чылдарда улуг каража-карылга, чидириг чок артып каарының база бир аргазы ында.
Кызыл хоорайның чоок-кавызынга, ону долгандыр “агрокуржаг” тургузарының талалакчыларының бирээзи база фермер Александр Желтухин. Ында база чөптүг болгаш ажыктыг чылдагаан бар. Ооң ажыл-агыйы Кызылдың чоогунда, ынчангаштың “агрокуржагның” картофель болгаш ногаа талазы-биле идегелдиг “агрокуру” бооп болур. Хоорайны долгандыр “агрокуржагны” тургузарынга фермерниң киржилгези ооң ажыл-агыйы күрүнениң талазындан саң-хөө дузазын алыр арганы бээр. Саң-хөө деткимчези бар-даа болза, шупту чүве колдуунда фермерниң ажыл-агыйжы шалыпкын чоруундан база хамааржыр. А ол ажыл-агыйжы шынарлар Александр Петровичиде чедер болгаш артар. Бо хүннерде ооң бүдүрүлгезиниң баазазында 1000 тонна картофель болгаш ногаа шыгжаар, болбаазырадыр шыгжамыр чериниң тудуу дооступ турар. Ооң ногаадан консервалар кылыр цехтиң тудуу адакталган, аңаа дериг-херекселди удавас тургузуп эгелээр.
Шыгжамыр черин октябрь – ноябрь айларда ажыглалга киирер-даа болза, ооң складтарында бо күскү дүжүттү шыгжап эгелей берген. Ол ажылга фермер ажыл-агыйның ажылдакчыларындан аңгыда Тываның көдээ ажыл-агый техникумунуң студентилери киржип турар. Оларга база фермер ажыл төлевириниң акшазын төлеп бээр.
Фермер Александр Желтухинниң ажыл-агыйының баазазында тудуп турар шыгжамыр чери Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының бир кезии.
Ш. МОҢГУШ.
«Шын» №74 2023 чылдың сентябрь 30