Альбом

(чечен чугаа)
Бажыңывыста элээн каш альбомнар бар. Оларның аразында «Бистиң найыралдыг клазывыс» деп бижиктиг, дашты ногаан, кылыны аажок эрги альбомга авамның ынаа аажок. Авам ѳйлеп-ѳйлеп ону ажыдып, бодамчалыг кѳрүп, чамдыкта чаа чуруктарны немей хырбалап олургулаар кижи.

Мен, бичии кижи, база чамдыкта ону сонуургап, кѳргүлээр мен. Альбомнуң бирги арнында «1979 чылдың сентябрьның бири, 5 «б» класс» деп хол үжүү-биле чараштыр бижип каан. Бижиктиң үстүнде чурукта кызыл-кызыл галстуктарлыг, школачы хептиг ѳѳреникчилер хүлүмзүрүп кѳрүп алган олурлар. Кыс уругларның чажында ак-ак кожааларны чечектей ѳрүгүлеп каан, оолдары шупту ак хөйлеңнерлиг, орлан-шоваазы карактарындан илдең көстүп келгилээр. Ѳѳреникчилериниң ортузунда хып дээн аныяк чараш башкы каттырымзап кѳрүп олурар. Ол мээң авам. Узун кара чажын ѳрү борбактай аянныг кылдыр эдип алган, кыдырык карактарлыг, ак шырайлыг, чаагында кара меңи ооң арнын улам чараш кылдыр хевир киирип турар.

Альбомнуң дараазында арыннарын ажыдарга, ѳѳреникчилери-биле картофель каскан, ажылдаан, ада-ие хуралы эрттирген, походтаан, бир-ле мѳѳрейлерге, спортчу маргылдааларга киришкен, ырлаан-танцылаан, байырлалда шайлаан дээш кайы-даа үелерде тырттырган чуруктары бар. Авамның удуртуп турар клазында ѳѳреникчилерин мен безин, альбомдан кончуг эки таныыр апарган мен. Клазының даргазын дозур кара карактарлыг, өткүт үннүг, орлан-эрес Алдын-кыс деп база билир мен. Класстың өзүлдезиниң аайы-биле фото-чуруктар улажып чоруп каан. Оларны көрүп олурарга, бир-ле школачы узун төөгүнү тоожуп каанзыг.

«1985 чылдың май 28-тиң хүнү. Доозукчу 10 «б» класс, сѳѳлгү коңга» деп демдеглеп каан чурукта өөреникчилерниң арын-шырайы муңгак, улугзуг кылдыр кѳзүлдү. Бичии класстарда чуруктарда бопугур чаактарлыг кыстар, оолдар ам шилгедеп, ѳскүлеп калгылаан. Олар ам школаны доозуп, чуртталганың тускайлаң оруунче киргеннери ол.
Альбомнуң дараазында арыннарын ѳѳреникчи бүрүзүнүң амы-хууда чуруктары каастап эгелээн. Авамга доозукчуларындан чагаалар бо-ла келгилээр. Чагаа хавын камныы кончуг ажыткаш, карактарының отчугаштары чырып, оозун иштинде номчуп-ла эгелээр. Чамдык чагааларда фото-чуруктарын немей суп каан болур. Авам оларны база-ла холдан салбас, эрги ногаан альбомунга немей чыпшырып, кыска демдеглелди албан кылыр кижи. Чижээ, «Мерген Ооржак, Приморск край, шериг-далай флоду. 1986 чыл», «Алдын-кыс Хомушку, Красноярскының башкы институду, 3-кү курстуң сургуулу. 1988 чыл»… дээш чараштыр бижип-ле орар.

Кезек-кезек болгаш-ла, альбомну уштуп, ынак өөреникчилериниң чуруктарын суйбап, ол фото-чуруктуң төөгүзүн коптара каап, чамдык солун чүүлдерни сактып, каттыргылай каап хөөрээр кижи. Кенен, чаптанчыг назын үезинде эргим арыннар…

Кижи бүрүзүнүң кайда өөренип турарын, кайда шериг албаны эрттирип турарын, кайда ажылдап турарын – бо бүгүнү мен база фото-чуруктардан сонуургап, номчуп-даа турар мен. Авамның бо альбомундан өөреникчилеринге кайы хире ынаан, сагыш човангыр чораанын эскерип болур.

Кылын улуг альбом төндүр долдуртунмайн барганы дыка-ла хомуданчыг, харааданчыг. Хайыралыг авам кара сагыштыг аарыгның уржуундан өске оранче эглип келбейн, хенертен чоруй барды... Ооң-биле кады ооң ынак альбомунуң амыдыралы база доктаай берген: солун демдеглелдер, чуруктар ол-ла олчаан немешпейн, ара турупкан. А чырык чер кырында чуртталга бодунуң өзээн долганмышаан. Эрги школачы альбом улуг ном шкавының үстүкү каъдынга ээзиниң чедип кээрин манаан дег, чыдып-ла турган. Биеэги дег фото-чуруктуг чагаалар-даа келбестээн. Шкаф аайлап, таварышкан санымда-ла альбомну камныг тудуп, ында чуруктарны чаа көрүп каан дег, сонуургап ашкылаар мен: ында школачы амыдырал дириг хевээр, өөреникчилерниң хөглүг каткы, чугаазы дыңналып кээп, пионержи слёт одагларының чалбыраажы дээрже дүндүүштелип, чуруктар дойлуп келгилээн ышкаш болур. Ол үелерде авам ажылында ам-даа хевээр, ынак өөреникчилери-биле кады-ла чоруп турар кылдыр сагындырып келгилээр...

Элээн чылдар шуужуп эрти. Чылыг, чырык май айның байырлалдары эгелээн. Бир-ле хүн даштыгаа, огородка ажылдап турумда, ыт хөглүү кончуг ээре берди, херим даштында машина дагжаан ышкаш. «Кайы төрелдерим келген ирги?» дээн бодал-биле херим даштынче үнүп келдим. 3–4-даа машина тур. Бир-ле черге көргеним, ынчалза-даа орта танывазым кижилер машинадан үнүп келдилер. Аайын тыппайн, дегийт-ле:
— Экии! – деп мендилештим.
— Экии, экии! Башкывыстың уруу силер бе? – деп, долу мага-боттуг херээжен кижи айтырды.
— Ийе – деп кайгап харыыладым.
— Мен Алдын-кыс ышкажыл мен, аваңның өөреникчизи – дээрге, ам-на ооң дозур кара карактарындан танып калдым.
— Аа, ийе-ийе. Солунуңарны…Дыка үр силерни көрбээн мен – дидим.
— Экии, а мен Мерген-дир мен, сактыр боор силер, аваңарның өөреникчизи — дээш, бир эр кижи мендилешти.
Кижи бүрүзү уурук-сууруктап мендилежип, ат-сывын ададылар. Чуруктардан таныырым арыннар бо ышкажыл! Авамның ынак өөреникчилери.
— Өзүп, өскерлип калганыңны аа, дуңмай. Сени бичииңде көрген болгай бис. Ам кайда ажылдап чор сен? — дижип, оон-моон сонуургаан айтырыглар куттулуп-ла келди.
Школаны дооскан ояар авамның өөреникчилерин көрбээн болгай мен: бодум база соңгаар өөренип, оран кезип чурттап чораан болгаш, оларны бо чоокта көрбээним аргажок шын.
Хенертен келген аалчыларымны бажыңче чалап киирип, шайлаттым. Школа дооскандан бээр 20 чыл болганын демдеглеп, школазынга барып чедип чораан болдулар. Ынак башкызының дугайында чылыг, чырык сактыышкыннарны чугаалай бээрге, ам-на альбом дугайында сактып келдим.
— Авам силерге дыка ынак чораан, силерниң-биле харылзааны кезээде үспейн чораанын башкыңарның чыып, шыгжап, долдуруп турган альбомундан көрүп болур си- лер – деп ам-на хөрээм ажыттынып, хостуг чугааландым. Үр чылдар дургузунда ээзин манап, шкафка чыдып турган альбомну, бусту бээр чүве ышкаш, камныым кончуг ужулгаш, авамның өөреникчилеринге сундум.
— Башкывыстың долдуруп чораан альбому… клазывыс шагдагы альбому, солунун...– дижип, ону долгандыр үглей-ле бердилер.
Олар альбомнуң арыннарын камныы кончуг ажып, бир-ле үнелиг эртине көрүп каан дег, суйбавышаан, кезек ыыт чок бардылар. Элээн болганда, ында бижиктерни сонуургап, харамдыгып номчуп эгелээннер. Чурук бүрүзүнүң төөгүзүн сактып чугаалажып, элээн-не үр альбомдан адырылбайн олурганнар. Школачы, чашкы үезинче катап шымныгып, арыннары чырып, клазының амыдыралын, башкыларын, чаңгысклассчыларының дугайында коптарып, чугаалажып-ла олурлар. Оларның чугаа-соодундан кайда ажылдап-чурттап чорууру база билдинип келди. Алдын-кыс башкы мергежилдиг, артканнары эмчи, малчын, шагдаа, сайгарлыкчы, эртемден дээш, кандыг-даа кижилер бар болду. Чугаалажыр дээш, орайтай бергенин эскербээн болдувус.
— Клазывыстың альбомун камныг кадагалап шыгжап чорааның дээш четтирдивис, дуңмай. Бис безин ону мынча чылдар дургузунда билбейн чораан болдувус, кончуувусту… – деп, Алдын-кыс дыка-ла буруузунуп, шала муңгаргай чугаалады.
— Бис башкывысты, ооң чагыг-сүмелерин кезээде утпайн чоруур бис, ооң күзелдерин боттандырып, чуртувуска, чонувуска бараан болуп, багай эвес ажылдап, чурттап чор бис. Силерниң аваңар бистиң чүрээвисте, сагыш-сеткиливисте таңмаланып арткан – деп, Мерген бодамчалыг улаштырды.
— Сенден улуг дилеглиг бис, дуңмай… – дээш, Алдын-кыс шак дүштү.
— Кандыг дилег ирги? Күүседирин кызыдып көөйн – деп дегийт харыыладым.
— Биске башкывыстың бо альбомун кезек када ачыладып көрем, улуу-биле дилеп тур бис. Чуруктарын хоолгалап алгаш, дедир эгидер бис, дуңмай. Бир хоолгазын клазывыстың альбому кылдыр чуруктардан немеп, улаштыр долдурар бис – деп, Алдын-кыс бүзүрелдиг чугаалады.
Кезек када ыыт чок боданып тура, чөпшээрештим. «Эрги альбомнуң амыдыралы уламчылап, чуруктары немежип чораай аан! Кижилер бот-боттарынга чылыг-чымчак хамаарылгалыг, чурттап эрткен школачы үезин үнелеп, утпайн, эп-найыралдыг чоруур-ла болзун!» деп йөрээген бодал-биле авамның ынак альбомун өөреникчилерге дамчыдып бердим…

Авамның бичии, кенен өөреникчилери ам улуг кижилер апаргылаан. Таваржып, ужуражып кээривиске-ле, башкызының, клазының дугайында чырык сактыышкыннарны чугаалай бээрлер: таныыр-билирим овур-хевирлерлиг фото-чуруктар долган ногаан альбом караамга бо-ла сагындырып көстүп кээр ийин.

Чаяна ШИЛОВА

«Шын» №76 2023 чылдың октябрь 7