АЛДАН ДУРГУН(Романдан үзүндү)

АЛДАН ДУРГУН
(Романдан үзүндү)

– Че, оолдар бээр таптыг дыңнап олуруңар. Чизе-чивезе чиди дээр, алза-албаза алды дээр. Орлан-хортан, ооржу-дүржок адывыс үнген боттарывыс-ла болгай бис. Бир-тээ ындыг болганда, бис чоонган бис. Чыда өлүр чылан эвес. Айтырарга чок дээр, кагарга шак дээр боттарывыс-ла болгай бис. Бо-ла манзы, шаагай дергилээн одагалыг дүжүметтер-даа кээп, ындында хаан, бег, богда, ваң, хүң, амбын, бээзи, даа дижиривис ноян-дүжүметтеривис «улугларының» адынга оңгуланып алгаш, көзүлдүр-ле хавырып чип-ле турар-дыр. А савыр азынган, коңга-дамбыра чайган, оргумчулуг лама-даа кээп, үстүнде кегээн, кудукту, хүрээ-хиит чүдүлге-мөргүлүн мурнунга тудуп, көзүлдүр хавырып чип-ле турар. А олар оор, дээрбечи бооп, кем-херекке-даа онаашпас, эрээ-шаажыга-даа онаашпас, кандыг шаңныг чүвел? «Чарлыг оорда яла чок» дижир болгай, ол чүве ирги бе? Олар аңаа тоттувус-даа дивес. Харын-на улам амдажып, чонну бастып, дорамчылаар, согары-даа дам барган.

А бис-ле:
Шагын манаан күжүр бодум,
Шаагай манаан ийи чаагым.
Хүнүн манаан күжүр бодум,
Хүлүг манаан ийи холум –
деп ырлап олурар бо-ла бис бе? – дээш, Самбажык селбер пөш баарында үш-үш алды даш ожуктар салган ийи кожа одаг кыдыында хайыжып алган дыңнап чыткылаан үш кайгал, аңчы өөрүнден айтырыг салгаш, бир ожукта хола пашта сериидей берген кара шайын калгак-биле узуп, кара дазыл мадарынга куткаш, коңгурткайндыр пактагылапкан. Пөштүң мырай дөзүнде дазылын сыртаны аарак чыткан күдер кара Кожагар Комбулдай серт кылынган ышкаш тура халааш, чам-даа чок ийи эдээн адыг арбаа дег чодур мөге холдары-биле кактангылааш, катай сөгедей олургаш, сөөскен даңзазынга таакпы тип, көстүг кезек-биле кывыспышаан, Самбажыктың бүргегзимээр шырайын көре каапкан: кайгал эжиниң шырайы шынап-ла анаа эвес.

Манчүрек бажында дүңдерик сыннардан кагжыр-кара булут чуглуп кээп, хадымарлап чаай каггылаптары дег апарган. Оозун оожуктурар дээш, сериин шай пактааны илдең. Самдаң, Сегбе ийи аныяк кайгалдар база оожум, чугаа үргүлчүлээрин кедеп манагзынганы илдең.

– Ийе-ийе. Ам-даа ыңай. Кончуг эки чугаа чап-чаа-ла хараал кирип келди. Мажы баскыже салыптыңар акым, Самба – деп, Сегбе база-ла улажырынга белен, хөөнү кирип келген. Ооң ол үнү чоогунда аргаже чаңгыланып чоруй баргылаан. Дүнеги өртег, киженден эккеп сооду баглагылап каарга, удумзурап турган дөрт аът база ээлериниң хөлзеп, шимчеп, чугаа үнүп келгенин эскерип, кулактарын сүвүрертип, баштары сорбайып келгилээн.

– Мажы базары арай элек деп бил. Бертен бо мурнувуста каът бажынга одар манап орарымга, артыы сыннар кырындан кара булуттар үзүк-үзүк хереп кээп, каттыжып, четчележип-ле турлар. Ынчап барганда бөгүн болза орай, даарта болза эрте кудай хөңнү кушкулуп, бораңнап чаар-ла боор. Чугаажок. Херии-херии тепсегилеп, арт-сын ажыр, хем-хемчик кежир эр кижиниң аян-чоруун кылыр кижи болза, бөгүн-не арылдырып органы дээре. Чүге дээрге бо чайык-чаашкын соңгу изиңни – ооң хөйге көскү хир-чамын чуп, аштап берейн деп турары ол-ла болгай, оолдар. Бо чаашкынны эрттирипкеш, чорук чоруур болзуңза, аът изи Бээзи кожууннуң өөлет ноян Сагаанның ак саазында бийир-биле бижип олурар моол бижиинден тода: хопчу херечи ол болдур эвеспе.

– Ынчаарга-ла хап орар болган-на чүве-дир, даай – деп, ынаар шала коңчак олурган Сегбе дөстүнмээн чүве дег ийи адыжын дүрбүштүрүп, алгыра каапкан.

– Адыр. Мен чүнү чугаалап эгеледим, доозуптайн – дээш, Самбажык база бир даңзаны тип алырга, чоогунда олурган Комбулдай одагдан оттуг кезек ала тыртып берген.

– Охаай. Эр хей. Улуун хүндүлеп, бичезин азырап чоруур херек, оолдар. Ыяап-ла одагалыг дүжүметтиң, оргумчулуг ламаның аъдын ап, одун кыпсып чорууру албан эвес. Кижиниң ада, өгбе даайлары дээш улуглары долу-ла болгай – дээш, ыңай уламчылаан:

– Че, кайгалдарым. Бистиң бо ара-албаты чонувустан хавырып ап турар хамык албан-үндүрүг кайнаар барып турарын билир силер бе? Эр хиндиктиг кижи санындан үш киш-ле болгай! – дээрге, өөрү элээн ыыт чок, бот-боттарынче көрүнчүп олурганнар.

– Ча, Самдаң, чүү-даа болза эң аныяк кижи сен харыылавыт – деп, Комбулдай оозун шенээр дээнзиг эр кижиде бир хардан он беш хар чедир балдыр-бээжек оолдар-даа бар, алдан ашкан кырганнар-даа бар. Алды-киш хамаанчок оларга өрге, күске-даа берге деп бил. Берге-ле. Холун Самдаңче имней аарак айбылаан.

– Та-та, акыларым. Эът турда, кым-даа чиплеттер ийнен, аът турда кым-даа мунуплаттар ыйнаан. Шынын чугаалаарга, ол эт, малдың кайнаар барып турарын бодум хууда бодап көөрүмге, ээр Хемчиктиң суу батса-батса Улуг-Хемде барып киргеш, оон ыңай орук-чирии чүден артык улам улгаткаш, бадып-ла чыдар. А ол албан-үндүрүг кайнаар, кандыг тамыже барып кирип турар, чүге черле бир долуп, дедир кустугуп келбес чүве. Кайгаар кижи мен. Бо айтырыг база олзуг-ла чүве-дир. Харыылаары берге-дир, акыларым – дээш, Самдаң бажын чайган.

– Охаай, ол база бир ёзуда мергензимээр харыы баады. Мээң бо багай дуңмам бичиизинден эресширгин-даа, өчүкке черле шору чүве. «Кымны кым билир, кымыскаякты кым ончалаар» деп олурар кижи-дир.

– Че сен, Мөңге – дээш, Самбажык олче көрнү берген.

– Ийе-ийе. Бо кончуг билир кижи!—деп, Самдаң алгырган.

— Мен база арай шокар-ла олур мен... Бо-ла арбан, сумунуң улуг, биче дүжүметтери кээп, бар-чок-даа дивес албадап тургаш хавырып алгаш кожуунга чедире бээрге, аңаа хөлчок шүүп хынааш, кожууннарның нояннары ол албанны башкы амбын ноянга аппарып чедирер. Аңаа барып даңзы-хараазы-биле шүүштүрүп хынаар. Бичии-ле лаң, чаңгыс дилги кежи-даа тудаар болза, хоржок! Самбың-даа шаккыңайнып-ла турар. Эреге-даа чууп санап-ла олурар. Оон тус-тус кожууннарның Даа,
Бээзи нояннарын баштадыр кол-кол дүжүметтерин эдерткеш, амбын ноян боду баштааш Улаастайның чанчын-сайытка аппарып дужаар. Бистиң кожууннарның дүжүметтери оон амбын сүрүүнден аът мунар, ооң хөлезинин база-ла чондан хавырып бээр. Анаа эки өйүнде четче дужааган дүжүметтерни шаңнааш салыр дижир чүве. А оон ыңай Орхон, Бээжин хаан, богда черинче-ле баар чүве дээр. Анаа-ла мен база бо Самдаңның чугаалааны дег: Улуг-Хемниң суу долбас- таан – дүп чок сава ышкаш-ла-дыр. Бо бистиң Бээзи кожуунну чагырып, моолдуң Сорукту-хаан аймактан кээп олуруп турар хары идегет: моол нояннар албан-үндүрүүн Улаастайга барып шуут дужаар-ла дижир. База-ла дөмей-ле бүгүдени чагырган амбын саадаар Самагалдай баар, ооң-биле кады Улаастайлаар чүве чораан. Мен бир катап оларның аъдын-одун ап, улаачылаан улус-биле кады Самагалдай четкеш, көрүп чорааным ол...

– Ийет-ийет. Солун-дур, эки хөөре-хөөре — деп, Самдан улам кезеп кагган.

Чурукту интернет четкизинден алган.

"Шын" №29 2023 чылдың апрель 22