• Степан САРЫГ-ООЛ, Тываның улустуң чогаалчызы
– Ийе. Силер биске чүнү чугаалаар дээн бодалыңар манай бээдивис ышкаш, акым Самба. Харын-даа чилиинге киир быжып, быдаазы хоюп, мүнү мүнчүй-даа бээди – деп, Кожагар дөстүнмейн далаштыра каапкан.
– Охаай. «Ырак-узак аян-чорук» дей каапкан мен. «Өжээн кырывас, чаш кырыыр» дээн янзылыг. Олар көзүлдүр былаап-хунаап турда, бис чоп көрүп, кайгап-харап, каттырып-сыгырып олурар бис. Дөө Орхон, Бээжин ырак-даа дижик, а мыя Таңды өвүрүнде бисти кээп чагырып турар Сорукту-Хаан аймак ындыг-ла кончуг биске ынак: өнчү-селик, кежик-буянныг төрелдеривис чүве болза, оон чоп ап четтирбес чүвел?
– Ийе-ийе. Ол харын, акым! — дей каапкаш, Сегбе демир баштыг даңза-биле ожук дажынга шак кылырга, одаг чоогунда дытта баглап каан дөрт аът серт кыннып, кулактарын сорбайтып, одагже көрнүп келгилээн.
– А-ай, арай оожум кайгалдар! – деп, Самдаң өнедиин аъттарже көрүп, аяар оожуктурган.
– Силер билип-даа турар силер. Бо малы бажын ашкан, эди эктин ашкан ирик бай ноян-дүжүмет, эргетен-даргатан чүвелериң мырай дөө сагыл-саңмаарлыг камбы-соржузунга чедер бис деп, эрес-кайгал, тудунгур-кавынгыр дидимнерге аъдын мундуруп, аргамчызын дергилеткеш, кайын болза оорладып байыыр чүвелер. Ол оорладырда чурт ишти-даа дивес. Кайын-на ис-чар келбес: кыргыс, соян, оюн, салчак, маады, бай-карадан: калга, дөрбет, орус-бырааттан сүрүп келир. Ында оларның сүлчээлиг кайгалдары карыштыр барып оорлаар ийикпе, солчуп оорлаар. Бай, каржы, чиижең идегеттер-биле кем чок олурган албаты арат иргинни ылгавас, бөрү дег, таварышкан черинден-не алгыртыр аптар. Ол бак оор. Бистиң бо Ажык-Карак – Чымба деп ирик бай ламаның, ооң оглу Сеңгин чаңгының малы чеже-дир. Муң-муң баш. Ону кым, каяа өстүрүп каан? Бо-ла сыннарның алды-киш хамык дүк албан – өлүк эртине: хин, мыйыс шупту оларның аптара-савазынче кирер; ону садып, саарып, орус, кыдат садыгжыларның алдын-мөңгүн, торгу-маңнык, эт-бараанынга хуулдурар. Анаа-ла ажы-төлүн азырап чораан аңчыларның чанып кээрин кедеп, дозуп тургаш: «Мээң таңдым аңы! Менден чөпшээрел чок чыып эккелген сен!» – дээш, былаап алыр. Ынчангаш харын чазый Сеңгин Аскак-оол аңчыга өзедип каг часкаш, тос чыгаан адап, чаннып үнгеш, бир кезээн чолук.
– Таптыын, кулугур бөрүнү! Чаннырга-даа салбайн өзээш, чүрээн диригге ушта тыртып эккелгеш, аксынче суптар чүвени! Чеже кижиниң арыг ханын ишкенил ол! – деп, Самдаң тура халааш, пөш дөзүнге барып олургаш, ийи билээн сывыртынып алгырган.
– Адыр, адыр өңнүк! Арай оожум. Ам мен сени Сеңгин чаңгы даайың-биле таныштырып каайн. Та сени ол өзезин. Азы сен ону өзе – деп, Самбажык оозун көрүп ора, таакпызын кывыспышаан оожуктурган.
– А хупура! Мен ооң багын ада угумдан, кара чажымдан билир мен, акым. Адыг-мажаалай, ары-бөрү араатанда-даа дөмейлежир дайзын-хортан чок...
– Мындаа чаа мени Сеңгин чаңгы мынча диди: – Ча, Самба! Аът, эът-даа белен. Эки эштерден эдертип ал. Элээн ырактан сывырып келиңер. Кайнаар, канчаар шыыладыптарын мен билгей мен аан! – деп бо-ла.
– Че, көр! Ол-дур, Самдаң.
– Тпук хайт! Эки-биле эдержирге хүн херелдиг, бак-биле эдержирге чылан хоралыг. Мен-не хоржок мен...
– Чо-ок, эштер. Ону база ажыглап болур-дур. Ооң аксынга эвээштен суп, бөөшкүннеп кааш, хөйнү көргүспейн боттары – эш-өөрү-биле ажыглап болур-ла чүве-дир – деп, Самдаң улашкан.
– Ийе, олар бисти сугже халыдып, ажыглап турда, “бис чоонган бис. Оларны база ажыглап алыр денен – деп, Самбажык арай чөпсүнген.
– Силерниң кайыңарның-даа бодап олурарыңар мээң-биле дөмей болдуңар, оолдар. Чигзинер-даа херек, а дидими-биле ажыглап-даа болур. Мен ол дораан сөс бербейн үндүм. Амдыызында бис дөрт болзувусса, боттарывыс күжүвүс-биле: бир шыырак чорукту канчап-даа шыдаар бис... Төжүңер эъдинден дүлүп, шайдан хайындырыптыңарам, че. Чемненип олургаш, эки дугуржуулуңар, кайгалдар – дээш, Самбажык тургаш бир талакы каъттар, өзеннерни көрбүшаан ынаар дөлемней кыштаан. Өскелери акыйының соонче көрүп, бүзүрелдии-биле өөрүшкүлүг карак базышкаш, суглаары суглап, бирээзи от сала берген. Самдаң селбер шивиден эът дүжүргеш, улуг сарыг сыптыг бижээ-биле кезип эгелээн.
Ийи одагда эът, шай хайнып, от садырткайнып, эрес эрлер каттыржып, хөөрежип турда, кадыр-кашпал хем унунда хоочун аңчылар одаанда кандыг-ла-бир байырлал болуп турганзыг, муңгаш эзим ишти безин чаңгыланып, кайын бээр шимээргеп турган.
Самбажыктың карактарында эрези хайнып келгени илдең: ийи эдээн авый-шавый салгара тудуп, баскактанып олургаш, оолдарының эскен эъдинден кезип чип олура, шуут-ла серте чок уламчылаан:
– Аъттар-даа баг ханып, сооттунган, эът-хүнезин-даа четчир-дир. Ам саадаан херек чок. Бо чаъс-бораңга ис бастырып арлы хона бээр-дир. Ол-ла. Манчүрек бажынче аңнап үнгенивисти аал-чурт төдү билир. А каш хонарывысты кым-даа болчаваан. Бо дүне башкы сын кырын тепкен турар херек...
– Мен демиин-не бодадым. Ол-ла олчаан болду. Бо ийи хонукта эзеңгилээжим үргүлчү тыртып келди – деп, Самдаң улажы каапкан.
– Дүүнгү оттулган чарынывыста орук узап чытканы ол, дидим-даа! – дээш, Комбулдай өөрүшкүлүг тура халааш, чүге туруп келгенин чазамырлап көргүлээш, чемненирин уламчылаан.
Ам чугаалаар чүве чок. Дөрт чүрек деңге coп, кижи бүрү оруун билип, шуудай берген. Ийи бут эзеңгиде, ийи карак таңдыда.
Таңды ажып, Сорукту-Хаан аймакче аъттаныпканнар.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
"Шын" №31 2023 чылдың апрель 29
