• Степан САРЫГ-ООЛ, Тываның улустуң чогаалчызы
Аъттанып алганда, Комбулдай өнедиин сымыраны аарак:
— Ам бис ыыттап чугаалашпас: сымыранып чугаалажыр, сыгы-биле медээлежир, чеңниң иштинге улуг тынар, черниң ишти-биле чоруур. Аргалыг болза аъдының даваны ыяш казырадыр, чизиредир хамаанчок, сиген бажы сый баспас, суглук даажы үндүрбезин. Ооң-биле кады мындыг чорук чораан кижи коргар деп чүвени көңгүс бодавас, ол сээң бир өштүүң ол. А коргарының орнунга караа көскү, кулаа дыңнангыр, эң оваарымча-серемчилиг, чүү-даа таваржып келзе, эң авааңгыр, кашпагай, тудунгур, кагынгыр — кезээде белен чоруур, аъдындан, эжинден чарылбазын черле утпа. Шупту дем чаңгыс. Аъдыңның дынын кижиге тудуспас, эжиң адын кижиге адавас. Тоң дора дээрге Самбажык мында чок, Шырбаң, Комбулдай эвес Кожагар дээр ийик бе?
— Ол-даа чугаажок. Ам шуут эри хайнып чоруур болгай аан, оолдар — деп, Дөңгүр Самдаң эзеңги кырында ол-бо долгандыр херегилээн.
Кожагар мурнап, Дүжерлик сынының бир эзиминче чылбыртыпкан. Шырбаң кайгал ооң соондан оларның каш-даа удаа барып бузуур одаанга баарын билип, аъттарны каяа баглаарын, ожук даштарны безин кайда чажыра салгылап каанын тодаргай сактып чоруп орган.
Дөрт эр, шынап-ла, адыг, бөрү-даа ижээн кылып тыппас хире, бедик сынның арга чарыы шырыш иштинде улуг кажаа орну хире малдырган, алаңгыыш кижи бажы ажып турар оялык эриинде селбер пөштер дөзүнге дүшкеннер. Черниң байдалы, шынап-ла, дээр безин көзүлбес. Самбажык ыя ол оялыкче даг-иргек дег шымындыр кылаштагылаан соонда кээп:
— Кара суувус-даа биеэги хевээр элбек чыдыр. Маңаа чүү-даа чорбаан-дыр. Доп-дораан одаг шап, аъш-чем кылып ижер херек. Таалың-саваны дүжүрүп, паштаныр-дыр. Мен ыш шоолуг үнмес, кургаг, куу ыяш эк- кээйн — дээш, база-ла ынаар мөкүлчеш кылынган.
Шырыш иштинге шагдан бээр «чаштынып, манап» чыткан ожук даштарында дөрт хола пашта эът, шай мурнун былаашкан ышкаш дывылап турган. Кайгалдарның эң бичези Сегбе, ол одагның ыржым-тайбың магалыын, эрес-кайгал акыларының сертежок, боттарының өглеринге олургулаанындан артык оожум чоргаарын эскерип, боду база оларга көстүрүн оралдажып, деңге шимченип турган.
Эът чип, шайлаан соонда Шырбаң акызы таакпылавышаан, шыргай пөштер будуктарының аразын өттүр дээрде сылдыстарны бакылап көргүлээш:
— Кудай, таңдывыс, биске черле аайлаштыр чаңнап, ээ көрүп турар ийин мооңар, кайгалдар — деп, ам сымыранмайн-даа, өөрүп чугаалаан.
— Дем-не сын кырынга олурувуста хараачыгайлар чүнү төлгелеп, биске медээ берип турдулар. Бо отта ыш база борап тур-ла. Чүү-даа болза бо дүне эвес, даарта дүъштен соңгаар чаңнаар-ла, биске ол-ла таарым- чалыг — деп, Кожагар улашкан.
— Аъттарны дүн ортузу эртип чорда тайыс көкке аргамчы дурту четпес кылдыр өртей баглап, чидиртип алыр, эки-ле баан хандырбааже хоржок
— дээш, Шырбаң акый одаг кыдыынга час ойтур чыда дүшкеш, бажын ийи холдап туткаш боданы берген.
— Кожагар акывыс бөгүн чоруп олура, дүне чүнү тоожуп бээр болчук моң?— деп, Дөңгүр Самдаң Кожагарже көрүп, өре негээн хевирлиг айтырыг салган.
— Ийет, ийет. Өвүрде дөрбет севигир кызыңны-даа хөөреп бер. Бо эрлерниң кайызы-даа эки дыңнаваан улус бо — деп, Шырбаң акый тура халып келген.
— Мен-не дыңнаваан мен, чугаалап көрүңер, акым!— деп, Сегбе дилээн.
— Арай-ла чугаалаар хөңнүм чок кижи мен. Ындыг-даа болза өске эш-өөрге оваарымча-кеземче болур ыйнаан. База-ла, аанакайын, дөрт эр: Ожук-Каккан, Белек, Араажы олар мынаар бо көстүп чыдар Каргыраа бетинге хап келдивис оң. Кончуг ирик бай, дүжүмет дөрбет бар чүве. Ооң чылгы одарын харап чыдарывыска, бир кодан, шоолуг-ла кулун чок, барык-ла акта сүрүг колдаан чылгыны чылгычы шуут-ла туда хавырып чорааш, кежээки имирде аалче киире бээди.
— Шыяата, өске чылгы көзүлбес бе? — деп, Самбажык айтырды.
— Ба-ар. Мырай бистиң чоогу- вуста кулуну хөй ийи-даа кодан чылгы бар.
— Ол-ла болгай. Туразында шилип албас чүве бе мооңар?
— Чо-ок. Ол кончуг дүржок дүжүметте кончуг челер, маңнаар, дөрт чоруу дески аъттар ында. Араажы-биле бис иелээ билир бис. Каржы аскырлыг аъттарны чылгыга-даа катпас, аңгы чылгыладыр бук чүве. Ол деп билдивис-даа. Шак оон алыр дээш, дүн каксып чоокшулап келдивис. Араажыны: «Чааскаан каккаш, аал чанын барып дыңнаалааш кел!» – дээш чоруттувус.
— Шыяата, оон?
— Элээн болгаш бо чылбыртып келди.
— Че, чүл моң?
— Демги-ле чылгыны кажаалап каан. Дөрт өг бар-дыр. Улуг хөлзээн-даа чок. Улуг ак өг кажаадан элээн озалааш-тыр — деп мындыг.
— А богда, дуңмалар! Диведим бе? Кончуг аъттар ында. Кончуг чүгүрүк, кур челдиг бора аът бар. Таныыр мен. Мен чааскаан кирейн. Силер маңаа эзеңгиледиңер. Бир эвес аал ишти шимээргеп, ыт-куш хөлзеп, холга кире берзимзе, силер ынаар дыка билдирип чоокшулаваңар, мен шыдавыже алгырып, демисежир мен. Ол туттурганым ол эвеспе. Арга-хорга-биле үнерин бодаар мен. Чүү-даа болза дедирленгеш, бурунгу дүне бузуп хонган черивиске беш хонук манаар. Оон үр апарзымза, байдал бир өске болганы-ла ол деп билип алыр силер. Че, бисте коргар, дүвүрээр деп чүве хей эвеспе! — деп кааш, чадаг чүгүрүп-ле кирдим-не.
— Шыяан ам.
— Коданга чылбыртып кирбишаан, кажаа чанынга оожум, дорт кылаштап барып, чылгы өскелеп хойбазын дээш, кезек өөредип турдум-даа. Даштын багда аът-даа ховар. Кажааже киргеш, дээр-актап бораны ылгап диледим. Ол-ла ышкаш, азыгже үзе ай дээш, дөрбеттер өттүнүп ээккеш, холундан барып холга тудуп, чуларлап алдым. Кажаа аксын ажыткаш, дашкаар үндүрүп кээп, катап дуглап чыдырымда, чык-чак-ла дээн! Оон-моон алгыржып үглеп-ле келди. Ийи-үш аас алгырбышаан, эктимде чүдүрүлген ийи кижини баш ажыр дүжүрдүм, шупту кырымда келген. Хол-буттан бөле баглап алган: теп, шанчып турда, карак оду кызаңнаар. Демги бай дүжүмединиң өөнде сөөртүп келдилер. Элээн үр моораачаңнап, ыыт чок барган мен.
— Өчүүн алыр! Ийи холун артынга хүлээш, өске шарыын чешкеш, ханын чуп, сугдан кудуңар! — деп, улуг байы алгырды. Суг кудуп, аксы, думчуум чуп турда, аксымче элээн ажырдым.
— Чүү кижи сен? Өөрүң кайдал?
— Алтай, делег, өөлет... Та кайы сөөк, мен билбес мен. Читкен аът дилеп чорааш, аскан, чадаглаан кижи мен.
— Мегелеве! Кара уринхай! Өөрүң кайдал? Кайыын келген силер?
— Улан-Кумдан дургуннап үнген. Адам, ием көрбээн мен. Алтай чурту кайдал? Аштааш, чадаг өлүр четтим. Мени ынаар салыңар, өршээңер!
— Мегелеп олур! Шагаайтаңар!
Ийи кижи үндүр сөөрткеш өг эжиинге, дүне шагаайтай берген: та чеже болган. Алгырып-алгырып, мегеленип моорап, чындырап баткаш, ыыттавайн баадым.
— Өөм чанынга — черле маңаа бак кижи ханы төп, ону өлүрбеңер! Базыр маный! Бурган дариги авыра! Ой- оой! — деп, бай дүжүметтиң кадайы самгын алгырып, күштенип ыглай бээди. Мээң кырымче суг куткан: хөрээм, оорга-мойнумче суг кудуп-кудуп, бир өске өгже сөөртү бээдилер. Аңаа-даа шоолуг оңгарылбадым.
— Мегеленип чыдыр! Кымчы-биле кагыңар!— дээн.
Кончуг дөрбелчиннеп өрээн кулузун сыптыг кымчы-биле ужамче улдап эгелээн. Ам човуурлавайн, ыыңайнып чоруй, ыыт чок баадым. Олурту тудуп, байысаарга-даа, ыыт чок, өлүг дег халайып бадып-ла олур мен.
— Мооң өчүүн алыр дээр болза, элекке өлүрген херек чок! Холда кирген ногайны эртен эдик-хевин, ап чораан аргамчы, чүген-чуларын дөгере ылавылап көрүп, аалга кирип келген изин истээр. Аъттыг келген-не болгай, аңаа тулгаап байысаар болгай! — деп, бир кырган үннүг кижи улузун сургап, чаңчады.
— Ча! Дөө кажаа адагажынга так шарып шындалааш, кадарып хонуңар. Даарта таптыг отка, изиг демир-биле хаарып тургаш, шынын сөгледип алыр бис. Өлү бербезин! — деп, кол дүжүмет хөректеди.
"Шын" №34 2023 чылдың май 13
