Александр Сыргыт-оолович Төгүй-оол 1928 чылдың ноябрь 7-де ынчаардагы Тыва Арат Республиканың Барыын-Хемчик кожууннуң Бай-Тал (Хөл) сумузунга малчын арат кижиниң улуг өг-бүлезинге төрүттүнген. Ол мээң честем Тар-оол Хомушкуевич Сыргыт-оолдуң кады төрээн акызы-дыр.
Бичии Төгүй-оолдуң өөредилгеже оруу 1937 чылда Бай-Тайганың Бай-Талга чайлаг школазынга эгелээн. Дараазында чылын ол Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалыкка беш класс дооскаш, 1942 чылда Кызылдың ийи дугаар каттышкан школазынче шилчип келген. 1947 чылда бо школаны ол мөңгүн медаль-биле дооскан. Ол-ла чылдың күзүнүнде Александр Төгүй-оол, Юрий Аранчын, Сат Шулуу, Монгуш Кенин-Лопсан, Борис Чюдюк, Алексей Делгер-оол, Оргу Куулар, Андрей Чычаан-оол дээш Кызылдың ийи дугаар каттышкан школазындан шупту 12 өөреникчи Ленинградтың Жданов аттыг университединиң студентилери апарганнар. Төгүй-оол университетке студент тургаш-ла, тыва чечен чогаал эртеминиң эге таваан салчып, бодунуң эртем ажылын бижип эгелей берген. Бо ховар салым-чаяанныг аныяк кижиниң эртем-билигге чүткүлдүү оон билдине берген.
Александр Төгүй-оолдуң университетке өөренип тургаш бижээни эртем ажылдарын, тодаргайлаарга, мындыг:
– «Тыва шүлүк тургузуун шинчилээриниң шенелдези азы тыва шүлүктү ритм талазы-биле хевирлээри». 1948–1949 өөредилге чылында курс ажылы кылдыр бижээн. Ооң бо ажылы университеттиң студентилериниң бүгү ажылдарындан шылгарап, тергиин эки деп үнелелди алган.
– «Тыва улустуң үлегер домактары болгаш чечен сөстери». 1949–1950 өөредилге чылында бижээн, база курс ажылы. Ол хөй талалыг болгаш солун бижиттинген.
– «Тыва улустуң тывызыктары» 1950–1951 өөредилге чылында ажылы. Мында ол тыва үлегер домактарны шинчилээн.
Тыва дыл болгаш чогаал талазы-биле А. Төгүй-оолдуң чеден беш чылдар бурунгаар бижээн ховар ажылдары амдыгаа чедир ужур-утказын чидирбээн. Харын-даа ол тыва эртемде эң көскү черни ээлеп арткан. Чүге дизе автор чогуур херек эртем ажылын чыып бижииринден аңгыда, шилип алганы ажыл бүрүзүн янзы-бүрү чижектерге сайгарып, тускай бадыткал, түңнээшкиннерни кылганында. Ону А. Төгүй-оолдуң тус-тус ажылдарындан тодаргай билип ап болур бис. Чижээлээрге, ооң баштайгы ажылы «Тыва шүлүк тургузуун шинчилээриниң шенелдези».
Төгүй-оолдуң эртем талазы-биле тодаргай ажылдары келир үеде чаңгыс эвес салгалдарның шүлүкчүлерин база эртемденнерин өөредип, кижизидеринге улуг салдарны чедирери чугаажок.
Александр Төгүй-оол 1951 чылда университеттиң 4-кү курузун дооскаш, 23 харлыында хенертен аарааш чок болган. Бир эвес ол бистиң аравыска чораан болза, шүлүк чогаалынга, тыва дыл эртеминге хөйнү кылып каар ийик.
Александр Сыргыт-оолович Төгүй-оол ышкаш ындыг салым-чаяанныг кижилер бистиң бо бачыттыг черивиске ховар төрүттүнери харааданчыг.
Даш-оол КАРА-САЛ,
иштики херектер органнарының хоочуну.
"Шын" №57, 2023 чылдың август 2
