Комсомолчу Лариса Четверикова Уралдың күрүне университедин 1953 чылда дооскаш, Тыва Автономнуг областың «Тувинская правда» солунунга ажылдай берген. Диплом алганының албан ажылдаар үш чылын кыдыг-кызыгаарда шөлээн черге эрттирип алырын бодаан. Бодаан бодалын ол сентябрьдан-на боттандырып кирипкен.
1953 чыл, сентябрь. Лариса Четверикованың ынчан тырттырган чуруун 2015 чылдың январь 16-дагы «Центр Азии» солундан сонуургаңар даан. Холун- да — адыр баштыг болгаш ыяш сыптыг демир-үжүк. Лариса Петровнаның хеви бөдүүн, аът мунарынга белен. Ынчан редакцияларга машина турбаан, аъттарлыг.
Кенин-Лопсаң биле Лора ийи келин болгаш күдээ болуп, орус-тыва найыралдың оккур оруун изепкеннер. Ажыл-иш дээш, ажы-төл дээш, алдан чыл дургузунда адырылбааннар. Анна Монгушовна биле Марина Монгушовна ада-иезинге аас-кежик өргүп, амыдыралын уламчылааннар. Хоочун журналист Марина Монгушовна ам-даа «Тувинская правдада» ажылдап турар болгай.
«Книга жизни» — Лариса Кенин-Лопсаңның 2009 чылда үндүрген ному. Ооң кылган ажылдары ында, 1953 чылдан бээр тыва амыдыралывыс бо номда: очерктер, репортажтар, медээлер, чурумалдар, чуруктар… «Амыдыралдың номундан» ынчангы амыдыралывысты сонуургап номчуңар. Авторга «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» атты ынчангы Чазак Баштыңы Ш. Кара-оол 2014 чылдың январь 13-те тывыскан. Ону журналистер шупту билир. Ол хүн шуптувус чыглыр, байырлаар улус бис.
Чогум Кенин-Лопсаңны билбес кижи бар бе? Ооң чаңының чаражын, чугаазының чаптанчыын билир мен. Чаш уругларзыг-даа, чамдыкта чаңнык-диңмиттиг-даа апаар ышкажыгай. Канчаар-даа чаңнаарга, ооң баажызы – шын. Ону ооң «Төлге» деп сонеттери чугаалап бээр. Чугаазы-даа, чуртталгазы-даа шындан адырылбас.
— «За что сражались тувинцы в Монголии?» дээр ном орустап каан-дыр сен, меңээ үштен хайырлап көрем, чогаалчым — деп, ол долгап келген.
Бо ном дээш ол менче каш хондур ыяап-ла дүнекиниң ийи шакта телефоннап келди. Дүнениң-не. Ол-ла үеде. Хонукта ажылдаар үезиниң хуваалдазы ындыг болган-дыр.
2000 чылдың апрель 10-да «Ам-даа мынчаар чурттап-ла чор, Кенин-Лопсаң!» деп чалбарыг салгаш, оомну ол-ла хүн ооң бодунга тутсуп бердим. Ону 2005 чылдың апрель 7-де «Тываның аныяктары» солунга парлаан.
Күске чылда Доктор болган төөгүчүм —
Күчү-сүрлүг хуулгаазын хам Кенин-Лопсаң.
Делегейниң чаңгыс Дириг Эртинези —
Деңнелге чок Улуг башкым Кенин-Лопсаң.
Чаагай чаңчыл, сагылганың аптаразы,
Чаңы чараш, боду бөдүүн чогаалчым.
Күске ышкаш хензиг мени кижи деп,
Хүндүлээрин черле утпас Кенин-Лопсаң.
Ыраажы-Хем унун дургаар биеэ шагда
«Ыңаа-ыңаа!» кышкы салган Кенин-Лопсаң.
Ынчангыдан мынчага дээр ындынналып,
Ыяңгылыг ыры киткээн Кенин-Лопсаң.
Эрткен чүс чыл кижизи деп алдар-адың
Ээзи болган экти бедик Кенин-Лопсаң.
Тураскаалды Алдын дептер маадыры —
Тулган дээниң дээдизи Кенин-Лопсаң.
Дүвүлүг хат, кызаңнааштар доюлдур-ла,
Дүңгүрүң хап, алгаттын-на, Кенин-Лопсаң.
Аза-бугуң, чаңгы-диңмиң диргелдир-ле,
Ам-даа мынчаар чурттап-ла чор, Кенин-Лопсаң!
Авамның дуңмазы Доржу (Сат) Дембирел угбам 1965 чылда бажыңымга келди. Тес-Хемде Берт-Даг сумунуң даргазы база Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң депутады чүве. «Хөндергейде даайывыс мында келген-дир, Василий сугнуң бажыңы кайдал?» — дидир. Кады «Тувинская правдага» баарывыска Василий чогул. Анна Салчаковна Василийниң адрезин журналдан ушта бижип берди. Чеде бээривиске, даайывыс дыка амыраан. 1955 чылда Хөндергейниң Чалама-Аксында Сереңмаа угбам сугга чайлаанымда, хамык төрелдеримни меңээ айтып берген кижи бо Бора-Хөө чүве.
Ном үндүрер черниң амгы бажыңынга бо даайымның үш оглу 1968 чылда кады турдулар. Василий «Тываның аныяктарын» редакторлаан. Кенин-Лопсаң биле эң бичези С. Сүрүң-оол ном үндүрер черге директорлаан.
«Чаа йөрээлдер» деп бөлүктээн шүлүктеримниң номунда мындыг шүлүүм бар-дыр.
Хөлүн эрткен чогаалчым бо
Амыдырал черле ындыг —
Амыр-даа боор, хоржок-даа боор.
Мону мерген сөзү-биле
Монгуш Вася номнап каан-дыр.
Ажыг сөстер анчыг-даа бол,
Актыг болза, ажыы улуг.
Чогаалчымның четпестерден
Чонну эмнээр дому бо-дур.
Караа көскү, дылы чидиг
Каткы ээзи Василий бо.
Хөглүү, баштаа, ааспыраа-даа
Хөлүн эрткен чогаалчым бо.
Халышкыларның кайызын-даа кандыг дээр боор, кады-ла чурттап келдивис. Улуг Бора-Хөөевич төрүттүнгенден бээр 100 чыл болуп турар. Ынчангаш мындыг шүлүк база бижип шыдаптым.
«Кенен» дээр сөс — словарьда
«Кенин» аңаа удур сөс-түр.
Кенин-Лопсаң, ынчангаш-ла
Кезээде-ле мөңге ат-тыр.
«Ленин» дээрге «Кенин» дээнзиг,
Илдең көстүп турганчык бо.
Кенин-Лопсаң, Ленин-Лопсаң
Кеми-даа чок аттар-ла-дыр.
Мөңге атты эдилээштиң,
Мөңге арткан өгбевисти
Мөңгезинде сактып-бодап,
Мөгейип каап чоруулуңар.
Чооду КАРА-КҮСКЕ, журналист база чогаалчы.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
«Шын» №9 2025 чылдың март 13