Күскү, кышкы одалга сезону дүжерге-ле, шын эвес салган суугуну одап ажыглаанындан онза байдалдар бүрүткеттинип, хөй улус өрттен когарап, угарлыг газтан хоранналып турар. Ындыг озал-ондактар бистиң республикада чылдың-на болгулаар, чүге дизе мында суугу чылыдылгазы эң-не нептереңгей. Ынчангаш Тываның Онза байдалдар яамызы одалга сезонун камгалакчыларның ажыл-ижиниң эң-не хайымныг үезинге хамаарыштырып турар.
Ол үениң бетинде чогуур албаннар болгаш чагырга черлери чурттакчы чон-биле тайылбырлыг чугааны чорудуп, өрегелерге дүвүрээзин медээчилерин салып берип турарлар. Ындыг хемчеглер болуп болгу дег озал-ондакты болдурбайн барып, та чеже кижиниң амы-тынын камгалаан чүве. Чижек кылдыр Тывага болган хай-халаптың бирээзи – өрт чалбыыжындан беш кижини ужулган, оларның ийизи беш болгаш он хар үезинде чаштар. Эмчилерниң чугаалап турары-биле алырга, олар угардан чиик хоранналыышкынны алганнар. А 74 харлыг кырган-ачайны камгалап шыдаваан. Өртчүлер ону арыг агаарже үндүрүп эккелзе-даа, дүрген дуза эмчилери ону эмнелгеже эккел чыдырда-ла, орук ара чок болган.
“ЫЫТ-ДААШ ЧОК ӨЛҮМ” ДЕП ЧҮЛ?
Угарлыг газ болза, кыпкан чүүлдүң эң хоралыг артынчызы-дыр, ол аар ужуктарга, өлүмге безин чедирип болур. Ооң чыды-даа, амданы-даа чок, хоранналыышкын кижиге билдирбес болгаш бир эвес өй-шаанда дузалажып келбес болза, өлүм-биле дооступ болур.
Угарлыг газтың чыглырының кол чылдагааны — оттулар чүүлде кислородтуң чедишпезинден, төндүр кыпкан оттулар чүүлдүң шуут-ла кем чок углекислоталыг газының орнунга хоранныг угарлыг газ тыптыр.
Нургулайында угарлыг газ-биле хоранналыышкын үрелик суугудан азы өрттүң чалымынга кижи турда болур. Ол ышкаш хааглыг оран-сава иштинге ажылдап турар автомобиль турда база угарлыг газ тыптып болур. Ынчап келирге, өрттенип-кыпкан таварылга бүрүзүнде каяа-даа угарлыг газ тыптып кээр, ону каш тыныпкаш, кижи медерелин ышкыныптар.
ОЗАЛ-ОНДАКТЫҢ ЧЫЛДАГААННАРЫ ЧҮДЕЛ?
Одалга сезонунуң үезинде ындыг хай-халаптар суугуну тудуп-салганының, ажыглаарының дүрүмнерин хажытканындан болуп турар.
Суугуну салган тууйбуларда, ыш үндүрер хоолайда тиг-чарык барда, олче оонак чээрген ыяш, кывыычал үп-сап киргеш, хөлчок дүрген хып, өрттү үндүрүп, улустуң амы-тынынга айыылды болдуруп болур.
УГАРЛЫГ ГАЗТЫ КАНЧААР ТАНЫП, БИЛИП АЛЫРЫЛ?
Болганчок-ла угарлыг газты «ыыт-дааш чок өлүрүкчү» деп база адап турар, чүге дизе ону тускай херекселдер чокта илередири болдунмас. Кижилерге ооң оран-савада бары барык билдинмес, угарның айыылдыг тырыңы тодараттынмас. Агаар-биле холушкаш, ол хөлчок дүрген тараар, өлүмнүг мөзүзүн белен-селен ышкынмас. Суларгай, уйгузу кээр, тыныштаар апаар.
Тынып турар агаарда тырыңы улуг угарлыг газ барда (0,32 хуу), чартыктаар аарыг (туяа) тыптып, медерел оскундуруп болур. Мындыг байдалда 30 минута болгаш кижи өлүп болур. Угарлыг газтың тырыңы 1,2 хуу бедээнде, кижи ону ийи-үш киир тыныпкаш, үш минута четпейн өлүр.
Угарлыг газты канчаар танып, билип алырыл? Ооң эң билдингир чадазы, чаңгыс оран-савада турар улустуң хары угда хеп-хенертен баксыраары азы ук оран-савадан үнүп чорупканда, байдалының хенертен экижий бээри.
Угарлыг газтан хорананганының баштайгы им-демдектери — көөрүнүң, дыңнаарының баксыраары, хавакта улуг эвес аарышкы, баш дескинери, чулчургай тиккилээри, угаан-медерелдиң балараары болгаш шимчээшкинниң баксыраары.
ХОРАНАНГАНДА, БАШТАЙГЫ ЭМЧИ ДУЗАЗЫ КАНДЫГ БОЛУРУЛ?
Чүнүң-даа мурнунда ындыг дуза доп-дораан болгаш билдилиг болур ужурлуг. Улуг эвес хоранналыышкындан когараан кижиниң мээзинче кислород кирзин дээш ону арыг агаарже үндүрүп, нашатырлыг спиртти чыттадыр (ооң ужуккан бузу кижиниң тынар шинээн идепкейжидер), кара шай азы кофе ижиртир.
Куску келдирип, кустуруп эгелээн улуг хоранналыышкында когараан кижини арыг агаарже үндүрери чугула. Бир эвес ындыг чүүл кылдынмас хире болза, угарлыг газтың мага-ботче кирерин болдурбазы-биле когараан кижиге противогазты азы «СО» деп демдектиг шүүрээр противогазты кедирер.
Ооң соонда когараан кижиниң моюндуруун, белинде курун чежер, эптиг чыттырар, дыштандырар. Бир эвес когараан кижи медерел чок болза, ону оң талакы быктынче ооргалай чыттырар. Тынары хостуг болурун хандырар.
Хөрээниң болгаш оорганың шыңганнарын дүрбүүр, аргалыг болза горчичниктер салза эки. Горчичник хан эргилдезин экижидер. Тыныжы турупканда кылымал тыныышкынны кылыр, а бир эвес чүрек доктаап турупканда – чүректиң дорт эвес нугуушкунун.
Бо хөделиглерни кылып билир болза, ужур-дузалыг дээрзин утпазы чугула. Бир эвес кылып билбес болза, шын эвес хөделиишкиннер-биле чүгле хора чедирип болур. Мындыг таварылгада дүрген эмчи дузазын доп-дораан чалааны дээре.
АЙЫЫЛ ЧОК ЧОРУКТУҢ ДҮРҮМНЕРИ
Бирээде, чүгле бүдүлүг дериглер ажыглаңар. Салган суугуда тиглер, ыш үндүрер хоолайның тунганы аар уржуктарга чедирип болур.
Ийиде, бажың-балгатты эки агаарладыр. Бир эвес газтыг суугуну чылыдылгага ажыглап турар болза, өрээл агаарладыр системаны хынаар. Оттулар чүүлдүң көзү өшпээн шаанда, суугунуң дуглаажын хагбаңар.
Машина-балгаттыг улустуң эргежок сактып алыр чүүлү – машинаның мотору хөделип турда, гаражка азы өске-даа хааглыг оран-савага (ангар, бокс болгаш өске-даа) ажылдап болбас.
Артур ХЕРТЕК.
“Шын” №83 2023 чылдың ноябрь 1