Чоокта чаа В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжи “Нейрон” деп мюзиклди чонга бараалгаткан. Бо улуг хемчээлдиг, кайгамчык чараш көргүзүг уран чүүл колледжизиниң 65 харлаан юбилейлиг чылынга база Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чыл оюнга тураскааткан. Мюзиклдиң ады бир тускай-даа болза, ында өгбелерден келген чаңчылдарывыс, төрээн дылывыстың культуразы, келир үе дээш дүвүрел, амгы үеде интернеттиң виртуалдыг агымының айыылы, арыг-шынчы ынакшылды камнап, кадагалаары дээн ышкаш бедик, ханы утка-шынарлыг, өөредиглиг көргүзүг болган. Көрүкчүлер бүгү сагыш-сеткилинден өөрүп, мага ханып көргенин илередип, үр үениң иштинде соксаал чокка адыш часкап турганнар.
Сценага ойнап, ырлап, самнап турган аныяк сургуулдар, келир үениң артистери, хөгжүмчүлери, ыраажылары, хореографтары бир дугаар чоннуң улуг деткимчезин ап, хей-аът кирип, өөрээннер.
Ук көргүзүг Тывавыста бо чылдың культуразының адырында болган улуг болуушкуну, чедиишкини дээр болза частырыг болбас боор. Мюзиклди кыска хуусаа дургузунда күштү үндүрүп тургаш кылган улуска уран чүүл колледжизиниң башкылары, кол идеяның авторлары Тываның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, Тываның профессионал композиторлар эвилелиниң даргазы, композитор Чойгана Комбу-Самдан, Тываның алдарлыг артизи Тана Хөвең-оол, хореограф Наадым Монгуш, либреттозунуң автору аныяк чогаалчы Кежик Конзай, Тываның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, режиссер Марина Идам, талантылыг аранжировщик Артыш Чооду, чогаадыкчы танцы-сам башкылары Наталья Базыр, Наадым Монгуш, вокал башкылары, Тываның алдарлыг артизи, Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Эльвира Докулак, Азияна Ондар-Салчак, Саяна Монгуш, Хеймер-оол Ховалыг, Чодураа Сат, чурукчу-аниматорлар Аяна Санчи, Ая Барым дээш оон-даа өскелер.
Мюзикл дээрге хөгжүмнүг, драмалыг, хореографтыг болгаш опера уран чүүлүн каттыштырып турар хөгжүмнүг театржыткан жанр-дыр.
Уран чүүл колледжизинде бо адырлар шупту бар болганда, мындыг көргүзүгнү кылыптар күштүг болгаш демниг болбайн канчаар. “Нейрон” деп мюзиклдиң онзагайы — амгы үениң аныяктарының амыдыралын чиге көргүскени. Мюзикл жанры амгы үеде өөренип турар сургуулдарга кончуг таарымчалыг, оларның сагыш-сеткилинге чоок болгаш билдингир болганы чугаа чок. Олар база бедик хей-аът көдүрлүүшкүннүг ойнап турганнар.
Аңгы-аңгы хөгжүм салбырларының сургуулдарындан аңгыда, хореография салбырын база хаара туткан. Сценага ойнаарын театр артизи Хөвең-оол Тана дузалашкан, режиссер ажылын Марина Идам кылган. Шииге ырлап, танцылаан уруглар сценага ойнаар улуг опыт-дуржулганы алганнар. Ол бүгү сургуулдарның келир үезинде ажылдаарынга база улуг дузалыг болуру билдингир.
Ук шии хуулгаазын, чаптанчыг делегейже аян-чорук болган. Аңаа түр када чаштынып, сагыш-сеткилче ханы шымнып, амгы үеде аныяк-өскенниң чүнү бодап турарын дыңнап болур. Ынакшаан аныяктар Каптагай биле Аялганың амгы, эрткен, келир үелер аразында аян-чоруу амгы үениң сайзыралын, эрткен үеде амгы салгалдың чүнү уттуп турарын билиндириптер аргалыг болган. Олар нейроннуң чоруткан шаптараазыннарынга таваржып, маадырлыы-биле ажып эртип турарлар.
Сюжет аайы-биле үе бүрүзүн кончуг солун көргүзүглер-биле каастап кылган. “Бистиң колледжтиң бо чылын 65 харлаан юбилейлиг чылында кандыг-ла-бир тускай ажылды кылырын шиитпирлеп турдувус. Мюзикл жанры амгы үениң негелдезинге база таарымчалыг. Улуг Тиилелгениң 80 чылында өгбелеривиске четтиргенивис илередириниң бир тускай хевири кылдыр бо көргүзүгнү тургустувус” – деп, Чойгана Комбу-Самдан чугаалаан.
Шак мындыг солун, тоолчургу сюжетти кайыын үндезилеп алганын ол мынчаар тайылбырлаан: “Бо мюзиклди чогаадырда ажылчын бөлүк-биле хөй-ле идеяларны, бодалдарны көдүрдүвүс. “Амгы салгал канчап бардывыс? Келир үеде канчаар чурттаар бис? Дылывысты, чуртувусту канчап камнап алыр бис?” дээн чижектиг айтырыгларны салып турдувус. Мен бодаарымга бо чуртталгада кижиниң эң-не үнелеп болур чүүлү — үе. Ол амыдыралдың херечизи, шимчээшкин, сайзыралдың демдээ, кижиде бар-ла алдын чүүл – үе болгай. Үени камнаары, үнелээри, шын ажыглаары – кажан-даа чидиг айтырыг болуп артар”.
Ооң бодалдарынга хореограф башкы Наталья Базыр идигни берген. “Мюзиклдиң кандыг болурун бодаптарымга, ооң «Сфера» бөлүүнүң танцылары караамга чуруттунуп, экранда улуг шак көстүп турган. Бо амгы үеге таарыштыр чогаал кылыксап турарым ынчан илереп келген” – деп, Чойгана Комбу-Самдан демдеглээн.
Үе болганы төөгүлүг, маадырларлыг. Мюзикл жанрынга аңгы-аңгы үелерни көргүзери композиторга эптиг болган. Эрткен үени чоннуң аас чогаалынга даянып, чүгле дириг хөгжүм-биле көргүскен. Амгы үени көргүзерде классиктиг европейжи аялгаларны, тыва хөгжүмнүң чаа хевирлерин болгаш айфон, гаджеттер үннерин ажыглап кылган. Келир үени амгы шагда калбаа-биле ажыглап турар киберпанк деп жанрның дузазы-биле кылган. Ол дээрге эртем фантастиказының бир адыры, компьютер, технология сайзыралының салдары-биле кижи культуразының кудулаанын көргүскен хевири болур. Хөгжүм талазы-биле электроннуг, кылымал үннерни ажыглап, чүгле шакка чагырткан ритм, метрни колдадып тургаш кылганын Чойгана Комбу-Самдан тайылбырлаан. Оон аңгыда, мюзиклди шуптузун тудуштуруп турар чүүл – кол маадырларның овур-хевирин көргүскен кыска аялгалар: ынакшылдың, үениң, нейроннуң. Оларның дузазы-биле улуг чогаал “көзүлбес хендирлер-биле даараан” дег чаңгыс аай болу бээр.
“Бо бүгүнү бодап турзумза-даа, бо мюзиклдиң күүседикчилери чалыы сургуулдар болганда, оларга нарын аялгалар биживейн, ырлаарга эптиг болгаш амгы үеде сонуурганчыг хөгжүмнүң дылы-биле бижиирин оралдаштым. Оларның сагыш-сеткилинге киргенин эскергеш, канчаар-даа аажок өөрүп турдум” – деп, композитор бодалын илереткен.
Чаа өөредилге чылында сургуулдар солчу бээрге, мюзиклди катап өөредир ужурга таваржыр. Ынчангаш ону күүседири берге апаар. Мынчап кээрге аныяктар театры бистиң республикавыска негеттинип турар. “Мындыг ажылдар хөй болган тудум, утка-шынары болгаш ниити деңнели бедип турар. Мюзикл хевирлиг чогаалдарны ам-даа улаштырыксаар-дыр мен. Композиторларга бо үеде күрүне деңнелдиг деткимче негеттинип турар. Боттарывыс талавыстан кызып, шудургу ажылдаарынга белен бис” – деп, Чойгана Комбу-Самдан чугаалаан.
Салым-чаяанныг уругларны мөөңнээн өөредилге чери тыва профессионал композиторларывыстың чогаалдарын диргизип, хөгжүмүн нептередип турары өөрүнчүг. Чижээ, эрткен 2024 чылда Москвага Гнесиннер аттыг Россияның хөгжүм академиязынга “Чыргал-оолдуң салгалдары бис” деп А. Чыргал-оолдуң 100 харлаанынга тураскааткан колледжтиң сургуулдарының болгаш башкыларының концерти чедиишкинниг болуп эрткен. 150 ажыг составтыг улуг коллектив ындыг үнүүшкүннү чүгле 1984 чылда Тываның Совет Эвилелинге каттышканындан бээр 40 чыл оюнда, Алексей Боктаевич боду бар үеде болган.
Чоннуң сагыш-сеткилинге чоок, бо үениң чидиг айтырыгларын хөгжүмнүг шииде көдүрүп турары онзагай. Бурунгу үеден келген сыгыт-хөөмейни, чоннуң аялгаларын, хөгжүм-херекселдерин бо үеге чедир камнап кадагалап арттырып алганын тыва чоннуң эң-не кол чоргааралы кылдыр көргүзүп турар. Амгы үеде аныяктарның ырлап турар ырыларын байлакшыдып, оларга көвей чаа ырыларны таарыштыр чогаадып бергенинге өөрүвес арга чок.
Ынчангаш Чойгана Валерьевнага база бүгү “Нейрон” деп мюзиклди тургускан чогаадыкчы бөлүкке, Кызылдың уран чүүл колледжизинде ажылдап чоруур алдарлыг болгаш аныяк башкыларга, амгы үеде өөренип турар сургуулдарга ажыл-ижинге улуг-улуг чедиишкиннерни, күзел-соруун чедип, хей-аъды улам бедип, демниг ажылдаарын күзеп каалыңар!
Аясмаа БАРАНМАА, уран чүүл эртемнериниң кандидады.
Саяна Серенниң тырттырган чуруу.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22
