Тыва дээрге алдын хүнге чайынналган
Тии чок делгем хоор-сарыг ховулар-дыр,
Даштар кырлап, шурап баткан дамырактар,
Дүргектелип чалгып турар арга-арыг океаны,
Дүдүскөктүг бедик даглар дээрбээ-дир,
Хаара бээр элезинниг бүүрелчиннер,
Харлыг дүвүлүг бедик-бедик Саяннар-дыр...
Мындыг чараш одуругларлыг шүлүктү Тываның кончуг салым-чаяанныг орус чогаалчыларының бирээзи Анатолий Емельянов бижээн.
Анатолий Федорович Емельянов1925 чылдың август 20-де Красноярск крайның Сухобузимо суурга төрүттүнген. Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, немец дылды дыка эки билир болгаш, дайын соонда Германияга, Австрияга 1945–1946 чылдарда шериг албаны эрттирип турган. Шеригден халашкаш, Москваның күрүне университединче өөренип кирген. Аңаа өөренип тургаш, Светлана Козлова-биле таныжып, өг-бүле туткан. Өөредилгезин дооскаш, аныяктар Тывага кээп ажылдай бергеннер. Республиканың хөгжүлдезинге боттарының улуг үлүүн киирген, чонга хүндүткелдиг кижилер чорааннар. Тыва – оларның тос уруг-дарыының төрүттүнген чери, кайызының-даа чогаалчы салым-чаяанының чечектелип чазылган ораны. Светлана Владимировна Козлова биле Анатолий Федорович Емельяновтуң чогаадыкчы ажылының кол темазы – ак-көк Тыва, ооң ажыл-ишчи, ачы-буянныг чону.
Анатолий Емельянов шүлүктерни 13 харлыында-ла бижип эгелээн, оларны Красноярск крайның бичии уруглар солунунга парладып-даа турган. Тывага чурттап, ажылдап чораан чылдарында ооң чогаадыкчы чоруу улам сайзырап, ханы уткалыг болгаш чараш уян хөөннүг апарган. Шүлүктер, шүлүглелдерден аңгыда, барымдаалыг прозаны чогаалчы бижип турган. Тываның эрги чүдүлгелиг чонунуң дугайында «От мира не уйти», «Староверы» деп ооң тоожуларын номчукчулар болгаш чогаал критиказы бедии-биле үнелээн.
Тываның улустуң чогаалчылары Сергей Пюрбюнуң “Чечек”, Степан Сарыг-оолдуң “Алдын-кыс” деп шүлүглелдерин очулдурганы тыва литературада көскү болуушкун.
Тывага чурттап чораан, тыва чонну, тыва чогаалды эки билир, тыва чогаалчыларның чогаалдарын орус дылдыг номчукчуларга бараалгаткан Тываның ат-алдарлыг орус чогаалчылары Светлана Козлова биле Анатолий Емельянов оларның очулдурукчу чогаадыкчы ажылы үе эрткен тудум улам-на үнелиг апарган.
Анатолий ЕМЕЛЬЯНОВ, ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
ТЫВА ЧЕРГЕ
Аяс чаагай, кылаң дээрлиг,
Алгыг-делгем Тыва чурт дег,
Чараш черни көрбейн чордум.
Шак бо черге хөйнү кѳргеш,
Чуртталгага ынакшылым
Чуруп четпес күштүг болду.
Эң-не баштай бээр кел чыда,
Эгенчиг-даа, чигзинчиг-даа,
Эпчок сөстер дыңнап чордум.
Элээн сестип бодандым-даа.
Ынчалза-даа Тыва мени
Ынакшылдыг уткуп алды.
Дагжап баткан шапкын хемнер,
Тайга-сыннар оруктары,
«Эргээ эвес, бергээ» ѳскен
Эрес, чоргаар тыва улус —
Чаагай чурттуң чурумалы
Сагыжымны өөртүп турар.
Ажык-кончаа сүрүп чорбас,
Алыс шынчы кижилерниң
Өңнүктерге дуза кадып,
Өзеринге тааржыр чер:
Чонга эки бараан болур,
Сорук каңнап өөренир.
Дызылааш соок, дал-дүъш изии,
Шыргай эзим, төнмес хову,
Шыгжаттынган эртинелер –
Тыва чуртта бар-ла чүве
Төдү чараш, элбек, байлак,
Дөспестерге таалал дег.
САЯН СЫННАР БЕДИК-ДАА БОЛ...
Саян сыннар бедик-даа бол,
Шагдан тура соруу күштүг
Тыва чоннуң күзелдери
Дыка бедик, эки чаагай.
Хая-дашты чире чүткээн
Хайым Улуг-Хем күштүг-даа бол,
Хостуг чоннуң күчү күжү
Хоомай эвес — чүден артык.
Часкы хаяа дээп орда,
Чаражы-даа кандыг ийик?
Часкы хаяа, чечектен-даа
Чалгынналган чону чараш.
Хая-Дашты халап үрээр,
Кадыр даглар эстип-хайлыр...
Аймак улус найыралы
Аажок быжыг, тендиш дивес!
КАРА-КЫС ЫРЛАП ТУР
Соксаал чокка куттулуп кээр,
Човаг билбес, чалыы хевээр,
Чүректерже шымнып кирип,
Чүмү-биле ээлептер –
Kapa-кыстың ырлаары-дыр.
Тыва черде даглар, шѳлдер,
Дыка чараш ак-кѳк дээри,
Чоннуң ижи, ѳѳрүшкүзү,
Чоргааралы, аас-кежии,
Кара-кыс, сээң ырларыңда.
Чеже-чеже ынакшыл ооң
Сеткил-чүрээн долбаан дээрил!
Улуг-Хемниң, чалгыында дег,
Уран, чалыы бүгү Тыва,
Кара-кыс, сээң ырларыңда.
Ырак-узак чурттардыва
Аян кылып чоруп-чоруп...
Ынак черим – Саян ажыр
Аалымче чанып кээр мен –
Кара-кыстың үнү уткуур.
Хамсыра
Эриин моңнаан Хамсыра хем
Эстеп-сыылап, чайнап чыдыр...
Сугнуң, даштың
Шугул ойну чүс-чүс чылда
Суларавайн уламчылаан.
Кайызы-ла тиилээр ирги –
Хайым суг бе?
Кадыг даш бе?
Амдыызында
Часкам эрик,
Аттыккан суг
Чаңгыс деңде хүрешпишаан.
/ Орузундан А. ДАРЖАА очулдурган.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21