Май 15 – Бүгү-делегейниң өг-бүле хүнү. 1993 чылда Каттышкан Нациялар Организациязының эгелекчи саналы-биле ол хүннү Өг-бүле хүнү кылдыр тургускан. Ук байырлалга тураскаадып чылдың-на “Чылдың өг-бүлези” деп Бүгү-российжи мөөрей бүгү чурттуң 1,5 сая өг-бүлелерин хаара тутпушаан болуп эртип турар.
Тывада ол 8 дугаар болуп эрткен. Бо чылдар дургузунда аңаа бистиң республикадан чүс ажыг өг-бүле киришкен. Чылдың-на регионалдыг чаданың тиилекчилери Россия чадазынга төрээн чер-чуртувусту төлептии-биле көргүзүп турарлар.
Ооң мурнунда чылдарга деңнээрге, бо удаада 70 өг-бүле мөөрейге киришкен.
Тывада Бүгү-делегейниң өг-бүле хүнүн 30 дугаар чыл демдеглеп эрттирип турарын база бо чылгы байырлал Россияның Президентизиниң чарлааны Өг-бүле чылында таваржы бергенин Тываның Баштыңының оралакчызы Орлан Сарыглар демдеглээн.
“Бистиң республикавыста шупту 90 ажыг өг-бүлелер бар. Оларның хөй кезии хөй ажы-төлдүг. Тываның Чазаа оларга идепкейлии-биле деткимчени чедирип турар. Беш дугаар төлү төрүттүнген дээш 160 муң рубль хемчээлдиг регионалдыг ие капиталын 200 өг-бүле алган.
“Социал хөмүр”, “Улусчу картофель” губернатор төлевилелдериниң киржикчилери чылдың-на дузаны ап турар. Ол дээрге хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң чүгле чартыы-дыр” – деп, Орлан Сарыглар чугаалаан.
Бүгү-российжи “Чылдың өг-бүлези” мөөрейни Амыдыралы берге байдалда уругларны деткиир фонд, Россия Федерациязының Күш-ажыл болгаш социал камгалал яамызы 2016 чылдан тура амгы үеге чедир эрттирип келген. Ол Россияның эң-не тергиин өг-бүлелерин каттыштырган улуг хемчээлдиг кайгамчык чараш хемчег болурундан аңгыда, өг-бүлелерни болгаш ада-иелерни деткиир харыысалгалыг өг-бүлелерниң хөй-ниити шимчээшкинин хевирлээр.
Тывада бо мөөрейни 2017 чылдан тура эрттирип эгелээн. Беш чыл улаштыр мөөрейниң бүгү-российжи чадазынга бистиң республикадан өг-бүлелер шаңналдыг черлерже кирип, тиилекчи болуп келген. Россия Федерациязының Президентизиниң 2024 чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлааны бистиң ниитилеливисте өг-бүлениң ёзу-чаңчылдарының кадагалаттынып артарының болгаш улам-на сайзыраарының демдээ болур.
Мөөрейниң кожуун болгаш хоорай чергелиг чадазынга тиилээн өг-бүлелер республика иштинге киржир аас-кежиктиг болганнар. Оларның аразындан дараазында 5 номинацияга тиилекчилерни илереткен: “Хөй ажы-төлдүг өг-бүле”, “Аныяк өг-бүле”, “Көдээ черниң өг-бүлези”, “Алдын өг-бүле”, “Өг-бүле – ёзу-чаңчылдарның кадагалакчызы”.
Май 15-те “Чылдың өг-бүлези” мөөрейниң регионалдыг чадазының тиилекчилерин Азия төвүнге номинация аайы-биле шаңнап-мактаан.
“Аныяк өг-бүле” деп номинацияга Кызыл кожуундан Демир, Инга Дамчааларның өг-бүлези тиилекчи болган. Олар 2008 чылда Ак-Туруг суурга субурган ажыдыышкынының үезинде хол бөмбүү маргылдаазынга киржип тургаш найыралдажып алган. Оон бээр 16 чыл эрткен. Амгы үеде олар 7 кыс, 3 оолду кижизидип өстүрүп турарлар.
Улуг уруу 13 харлыг, а бичиизи 2 айлыг. Оларның чугаалап турары-биле алырга, кол-ла чүве өг-бүле кежигүннери бот-боттарынга ынак болуп, хүндүлежири. Республикада хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге күрүнениң талазындан деткимче чогуур деңнелде чоруп турарын Инга Дамчаа демдеглээн. Он ажы-төлүнге төлевирлерни, социал хөмүрнү болгаш өске-даа чиигелделерни олар ап турар.
“Бистиң уругларывыс дээрге келир үевис-тир. Олар бистиң соовуска арттырып каар салгалывыс, чуртувустуң дузалакчылары болур. Кадык амыдыралды-даа болза нептередирде, ажы-төлден эгелээри чугула. Улуг уругларывыс спорт-биле өңнүктежип, эки түңнелдерни эккеп эгелей бергеннер. Улуг-даа, бичии-даа улусту хүндүлеп билир кылдыр ажы-төлүвүстү кижизидип турар бис” – деп, Инга Дамчаа чугаалаан.
“Өг-бүле – ёзу-чаңчылдарның кадагалакчызы” деп номинацияга ыраккы Мөңгүн-Тайга кожууннуң Тоолайлыг суурундан Сылдыс Донгак база Алдын-Ай Саттың өг-бүлези тиилекчи болган. Мөөрейге киржиринге дузалажып, деткимчени көргүскен Мугур-Аксы суурнуң социал төптүң ажылдакчылары Саида Салчакка, Шеңне Сааяга четтиргенин олар илереткен.
Ажы-төлдү өгбелерниң кылып чораан ажылдарынга, чаагай чаңчылдарынга өөредири ада-иениң дорт хүлээлгези деп санап, мурнунда ындыг сорулганы салып алганын Алдын-Ай Сат чугаалаан: “Аъды өлүрге баглаажы артар, ада өлүрге оглу артар” дижир болгай. Ажыл-агыйга, ёзу-чаңчылдарга өөредип каарга, өг-бүле тудуп чоруурда чүс хуу белен болур. Ынчангаш ийи оглувусту база уруувусту болдунары-биле амыдыралга өөредип чоруур бис. Кайгамчык чараш байырлалга киржип келген эштеривиске байырывыс чедирип, Тываның Чазаанга четтиргенивис илереттивис”.
“Көдээ черниң өг-бүлези” деп номинацияны өгбелерден дамчып келген ёзу-чаңчылдарны ажы-төлүнге дамчыдып чоруур өг-бүлелерниң бирээзи Борис, Алуна Сурунчуктар чаалап алган. Олар кайызы-даа мал ажыл-агыйы-биле чоок. Өөнүң ээзи Бии-Хем кожууннуң мал эмчизи, өөнүң ишти Аржаан сумузунда эге класстар башкызы болуп ажылдап чоруур. Ожук дажы дег ажы-төлүн тергиин эки кижизидилгелиг, өөредилгелиг кижилер кылдыр өстүрүп турары оларның чедиишкиннеринден көскү. Ийи улуу кайызы-даа эге школада тергиин эки өөредилгелиг, спортчу-даа, культурлуг-даа хемчеглерге идепкейлиг киржирлер. Ортун оглу назы-хары бичии-даа болза хүреш маргылдааларынга удаа-дараа киришкеш, шаңналдыг черлерже бо-ла кирер. Келир үениң шыырак мөгези өзүп олурар дээр болза, чазыг болбас.
Айвар, Анзат Андреевтерниң өг-бүлези “Алдын өг-бүле” деп номинацияга ёзулуг-ла дүгжүп турар. Олар амыдырал тудуп чурттаа-ла 37 чыл четкен 10 ажы-төлдүг кызымак өг-бүле. Иеден төрээ-ле 8 ажы-төлүнге немей өскүс арткан 2 уругну база азырап алганы кончуг улуг буян. Андреевтерниң ажы-төлү республиканың янзы-бүрү албан черлеринде шыырак специалистер болуп ажылдап чоруур. Оларның аразында тускай шериг операциязында киржип чоруур маадырлар база бар. Бичиилери боттарының эки өөредилгези, идепкейлии-биле ада-иезин өөртү бергеннер.
“Өг-бүле болган соонда бот-боттарынга ынак, шынчы болуру, бүзүрежири, дузалажыры, хүндүлежири кончуг чугула. Эки-даа, багай-даа үелерде демниг болур болза, кандыг-даа шаптараазыннарны ажып эрте бээр. Бо шаңнал дээрге бистиң бүгү назынывыста кылып келген ажылывыстың түңнели-дир деп санап турар бис” – деп, Анзат Андреева чугаалаан.
Таңды кожуундан Григорий, Елена Кудрявцевтерниң өг-бүлези социал четкиден “Чылдың өг-бүлези” деп мөөрей болурун көрүп кааш, киришкениниң түңнелинде, “Хөй ажы-төлдүг өг-бүле” деп номинацияга тиилекчи болган. Олар 17 чыл кады чурттааш, 2 оол, 2 кыстың үлегерлиг ада-иези болуп чоруурлар. “Бир дугаар уругну кижизидери черле берге, артканнары бот-боттарынга дузалажып чоруй баарлар” – деп, чугаалаан.
Үстүнде айыттынган 5 аңгы номинацияның тиилекчилери “Чылдың өг-бүлези” мөөрейниң Россия чергелиг чадазынга Тываның адын төлээлеп киржирлер. Оон аңгыда, олар республиканың аныяк өг-бүлелеринге үлегер-чижек болуру чажыт эвес.
Чыжыргана СААЯ.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
“Шын” №36 2024 чылдың май 18
