Хөй-ле өг-бүлелерниң буступ дүжүп, ажы-төлдүң өскүссүреп, түреп, хилинчек-човулаң көрүп чоруурунуң, хөй-ле берге айтырыгларның тургустунуп турар бир чылдагааны – арагалаашкын деп санаттынар.
Наркология диспансериниң сан-чурагайы-биле алгаш көөрге, 2023 чылдың январь 2-ден 8-ке чедир Чаа чыл байырлалының хүннеринде нарколог эмчилерге ниитизи-биле 279 кижи келген. Ооң иштинде кожууннардан 148, Кызыл хоорайдан 131 кижи. Чыдып эмнедир салбырга 72 кижи келген, оларның 66-зын чыттырып эмнээн. Оларның 53-ү эр хиндиктиг, 13-ү херээжен кижи болган. Чамдыызы ук эмнелгеде чаңгыс эвес удаа эмнедип кээп турар. Эрткен чылга деңнээрге, наркологияже кээп турар кижилер саны 17 хуу көвүдээн.
Иштики херектер яамызының дыңнадып турары-биле алырга, эрткен байырлал хүннеринде ниитизи-биле 8769 объектини хынап, эзирик 741 кижини сергедири-биле тускай черлерже чедирген. Ооң иштинде Кызыл хоо- рай – 613, Ак-Довурак – 83, Шагаан-Арыгга 45 эзирик кижини туткан. Хоойлуга удур арага аймаан садып турар черлер бар-чогун иле редири-биле 295 садыгны хынааш, 28 таварылганы илереткен. Ниитизи-биле 12,5 муң ажыг арага аймаан хавырган.
КАДЫКШЫЛГА ХОРАЗЫ
Республикада наркология диспансериниң улуг эмчизиниң оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Ульяна Биче-оол-биле араганың кижиниң организминге кайы хире хоралыын чугаалаштывыс. Арага ижеринге сундугарга-ла, аарыглар көвүдээр дээрзин ол демдегледи:
“Араганың хоразы-биле барык 50 ажыг аарыглар кижиниң организминде тыптып турар. Оларның хөй кезии эмнеттине-даа бээр болза, өлүмге чедирип турар аарыглар база эвээш эвес. Эң-не нептереңгей аарыгларга баар циррозу, чүрек-дамыр аарыглары, онкологтуг аарыглар, деменция хамааржыр. Араганың хоралыг бүдүмелдери баарның клеткаларын үреп каапканындан ооң ажылдаары баксырай бээр. Түңнелинде, цирроз деп берге аарыг тыптыр. Ол ышкаш араганың тургузуунда этанол деп бүдүмел ханның камгалал клеткаларын үреп кааптарга, эритроциттер болгаш тромбоциттер чыпшынчып каар. Ооң уламындан хөй-ле чүрек-дамыр аарыгларының тыптыр чылдагааны ол. Арага чокка-ла кижиниң мээзиниң клеткаларының чамдыызы он чыл болгаш-ла боттары-ла өлүп турар. Ону катап тургузары болдунмас. А арага ижерге, олар оон артык дүрген хорап турар. Түңнелинде, кижиниң байдалы дам-на дорайтап турар болур. Гепатит, панкреатит болгаш өске-даа аарыглар хөй арага ижер кижиниң чуртталгазын кызырбышаан, хоочу аарыглары апаар”.
Этанол кижиниң организминче киргеш, кончуг улуг үрелиишкиннерни чедирип турар. Ол дээрге-ле аъш-чем хайылдырар органнарны, чүректи, дамырларны, мээниң хан аргыжылгазының болгаш оон-даа өске органнарны, өскээр чугаалаарга, барык бүдүн организмниң ажылдаарын баксырадып, үреп кааптар. Спирттиң хоразындан баш мээзи, баар болгаш төп нерв системазы үрелип каар.
Арага ижерге, мээниң кислород-биле хандырылгазы баксыраар. Кижиге агаар чедишпестей бээрге, кайы хире бергезин билир болгай бис. Мээже хан чедир чорбайн барганындан кезек черлерге ажыл түр када соксай бээр болуп турар. Кижиниң аажы-чаңын харыылаар клеткалар чедир чемненмеске, каржы-хажагай апарып, чугаазы харылзаа чок, будалчак апаар. Үр үеде арага ижип чоруур кижиниң кичээнгейи кошкаар, дүрген шылаачал, угаанын үр ажылдадып шыдавас, хорадаачал, дүвүрээчел апаар, уйгу-дыжы баксыраар. Арага ижер кижи долгандыр кижилерже хензиг-ле чүведен изигленип, содаачы апарып, угаан-медерели баксыраар.
Араганы хөйнү ишкеш, сергек амыдыралче кирип чадай бээр таварылгалар эвээш эвес. Республикада наркология диспансери шак ындыг кижилерге дузазын доктаамал чедирип турар. Ылаңгыя байырлал хүннеринде эзирик кижи көвүдей бээри демдеглеттинип турар. Оларның аразында берге байдалда кээп турарлары база бар.
ЭЛЭЭР ЧУРТТАЛГА БАР
Ындыг-даа болза үлегер-чижек болуп, хөй чылдар иштинде хензиг-даа арага амзавайн чоруур быжыг туруштуг чаңгыс чер чурттугларывыс база бар. Оларның бирээзи Кызыл хоорайда бажың-интернаттың директору Херел Күжүгет арагага хамаарыштыр бодунуң бодалдарын илереткен: “Араганы ижер-ишпези кижиниң бодунуң шилилгези. Кошкак улустуң чылдагааны-дыр ийин. Муңгарааш-даа, амырааш-даа ижиптерлер. Анаа хөглеп шыдавас, албан арага херек. Мен арага чокка хөглеп, муңгаранчыг үени-даа эртип шыдаптар мен. Берге айтырыглардан дезер дээш араганы ижерге-даа, олар дөмей читпес, а харын-даа көвүдээр. Арага ишпейн, кадык амыдырал тудуп чоруурумдан бээр 13 чыл чеде бердим. Ада-ие кайызы-даа арага ишпейн, ажы-төлүнүң чанынга чоруур болза, өг-бүле быжыг болур. Ажы-төлдүң каткызы бажыңда чаңгыланып турарга, ол дег аас-кежик кайдал” – деп, ол чугаалаан. Арага ишпеске өг-бүлезинге-даа, төрелдеринге-даа дыштыг. Арага-биле эдеришкеш, шаптараазыннарны кижи боду бодунга тургузуп ап турар дээрзин Херел Күжүгет демдеглээн.
Арагадан кижи боду ойталавас болза, ону канчаар-даа эмнеп, албадап, соксадырга, түңнел үнмес. Ынчангаш кадык амыдырал тударын кызыдып, араганың орнунга спорт-биле өңнүктежип, бодунуң бодалдары болгаш иштики делегейи-биле ажылдап чаңчыгары чугула. Кол-ла чүве – арагадан ойталаар күзелди оттуруп алыры.
Чыжыргана СААЯ белеткээн.
