"Тывада арагалаар чоруктуң чылдагааннары, уржуктары болгаш шиитпирлээриниң оруктары" "төгерик столдуң" киржикчилериниң Тыва Республиканың чурттакчыларынга, эрге-чагырга органнарынга КЫЙГЫРЫЫ
Хүндүлүг чаңгыс чер чурттугларывыс!
Бистиң, адаанда аттарын салганнарның, Тываның чонунга, төрээн республикавыстың келир үези дээш дүвүреп чоруур шупту кижилерге кыйгырыывыс. Хөй кижилерни ышкаш, бисти база бистиң ниитилеливистиң кончуг коргунчуг болгаш үрегдекчи хоочуларының бирээзи арагалаар чорук дүвүредип турар. Ол чүгле аарыг эвес, ол дээрге кижилерни өлүрүп, салым-чолун сандарадып, кадыкшылын болгаш өг-бүлезин баксырадып, кем-херек үүлгедиринче ыдалап чоруур ёзулуг дайзын-дыр. Чүгле хилинчекти болгаш түрегделди эккеп турар коргунчуг чүүл-дүр.
Эрги Тывага тигии-биле арагалаар деп чүве турбаан дээрзин төөгүден билир бис – тываларга-даа, орустарга-даа. Бистиң өгбелеривис шоолуг эзиртпес суксуннарны безин ында-хаая болгаш эвээш ижип чорааннар. Эзиртир араганы ижер чорук Тывага, Совет Эвилелиниң бүгү девискээринге ышкаш, 1970 чылдарда нептереп эгелээн, сандараашкынныг 90 чылдарда бо чүүл дыка калбарган.
Ниитилелдиң, эрге-чагырга органнарының күжениишкиннериниң ачызында амгы үеде байдал элээн чүгээртээн, ынчалза-даа ам-даа чидиг болуп артпышаан. Янзы-бүрү кызыгаарлаашкыннар турза-даа, чиик өртектиг болгаш хоралыг арага “технарны” киир сөөртүрү уламчылап, суурларга болгаш улуг эвес хоорайларга хөйү-биле садып турары база бир айыыл апарган. Сөөлгү чылдарда арага чажырып садар черлерниң болгаш “адрестерниң” саны кызырылган-даа болза, оларның-биле демисел доктаамал уламчылаар, чидиг болгаш чаныш-сыныш чок болур ужурлуг. Хоралыг араганы садып турарлар – кем-херек үүлгедикчилери болгаш чоннуң дайзыннары-дыр, оларның арын- нүүрүнде – ниитилелдиң болгаш өг-бүлелерниң ажыг-шүжүү болгаш чидириглери.
Национал байырлалдар, кудалар, уругнуң хылбык дою, юбилейлиг найыр-байыр чамдыкта арагалаашкынче шилчип, боттарының чараш ужур-утказын чидире бергени биске хомуданчыг. Эзиртир суксуннарны ижери шуут хоруглуг тыва национал байырлал – Шагаа безин арага ижериниң чылдагааны, арага дою апарган-дыр. Ада-ие ажы-төлүн азырап өстүрбээн, кижизитпээн шаанда, араганы ижери тыва чоннуң эрте-бурунгу культуразының чаңчылдары ёзугаар хоруглуг. Төлептиг мөзү-бүдүштүг, дөртен хардан өрү назынныг эр кижи араганы амзап болур турган.
Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың эвээш эвес кезии бодунуң төрээн чуртунуң төөгүзүн, культуразын, ёзу-чаңчылдарын, шажын өөредиин болгаш сагыш-сеткилиниң үнелиг чүүлдерин чедир билбес азы тоомчага албас-тыр. Арагалаар чорукту делегейниң шажын-чүдүлгелери шаг-төөгүден бээр кижиниң мага-бодун болгаш тура-соруун иридер чүдек, бужар чүүл деп санап келген.
Чүгле чаңгыс бо кыйгырыг-биле айтырыг шиитпирлеттинмезин, аңаа хөй чылдар эртерин, ооң хоразын ханы медереп билген, чоннуң арагалаар чоруу-биле демиселди улам күштелдирген тудум, ниитилел дүрген кадыкшыырын билип турар бис. Хүннүң-не хөделир херек – салгалдарның келир үези, кадыкшылы, чаагай чоруу, төрээн республикавыстың хөгжүлдези дээш бистиң аравыста кижи бүрүзү харыысалгалыг болур ужурлуг.
“Төгерик столдуң” соонда дүвүренчиг эвес болгаш үре-түңнелдиг арга-сүмелерни үр солушкан түңнелинде, Тывада байдалды чүгээртедир талазы-биле дараазында чүүлдерни сайгарып чугаалажырын саналдадывыс.
1. Республиканың кожуун, суму болгаш хоорай бүрүзүнге араганы чажырып садар чорук-биле демиселди калбаа-биле күштелдирер, ол ажылды организастаарын тус чер эрге-чагырга органнарынга дагзыр, аңаа хөй-ниити албан черлерин, идепкейжи хамаатыларны, корум-чурум камгалалының тургузугларын хаара тудар.
2. Социал дузаламчы болгаш ажы-төлге төлевирлер акшазының чарыгдалын хыналдага алыр болгаш кызыгаарлаар талазы-биле хемчеглерни ажылдап кылырының аргаларын Тыва Республиканың Чазаа, Тыва Республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы сайгарып көөр.
Өг-бүлелерге күрүнеден дузаламчы төлевирлер, эң ылаңгыя аныяк ада-иелерни ажыл дилээринден, уруг-дарыының бөгүнгү болгаш келир үезинче сагыш човаарындан оспаксырадып турар. Күрүнениң социал дузаламчызы аныяк ада-иениң азырадыкчы хөөнүн тывылдырып, арагалаарынга хандыкшыырынга чылдагаан апарып, араганы чажырып садар мөлчүкчүлерни байыдып турар. Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртемденнери чогуур программаны ажылдап кылырынга киржиринге, регион болгаш федералдыг деңнелче ындыг эгелекчи санал-биле үнеринге белен.
3. Медицина болгаш социал албан черлериниӊ баазазынга арагалаар чоруктан түреп чоруурларга дуза көргүзер республиканың реабилитация төвүн кожууннарда салбырларлыг кылдыр тургузар. Чүге дээрге бо айтырыгны шиитпирлээринге республикада чаңгыс наркодиспансерниң курлавырлары чедишпейн турар. Арагалаар чорукка алыскан кижилерниң чүгле кадыынче эвес, оларның сагыш-сеткилинче кичээнгейни салыры, шын болгаш эки чүүлдерже угландырары чугула. Аңаа чер-черлерде хөй-ниити болгаш шажын-чүдүлге организацияларын, психологтарны, хөй-ниити ажылдың баштыңчылары кижилерни хаара тудар. Кижини сегидеринге болгаш ооң сагыш-сеткилин сайзырадырынга шажын-чүдүлге организацияларының киржилгези улуг ужур-дузалыг.
4. Өске чоннарның болгаш культураларның арга-дуржулгазын шинчилээр болгаш үлегер-чижекке алыр. Чурттакчы чоннуң аразынга арагалаар чорукка удур профилактика чорударының тускай программазы Моолда ажылдап турар. Ындыг программаны республикага ажылдап кылгаш, байырлалдарны (дойларны) элээр эрттирерин деткиир, арагалаар чоруктан эки туразы-биле ойталаарынга таарымчалыг байдалды тургузар. Чуртталганың кадык овур-хевирин суртаалдап, арагалаар чорукка алысканнарны эмнээрин база реабилитациязын чорудуп турар хөй-ниити болгаш шажын-чүдүлге организацияларын грант үндезининге деткиир.
5. Өөредилге-кижизидилге, чырыдыышкын ажылын аныяктарның аразынга доктаамал чорудар, арагалаарындан боттары ойталааннарны шаңнап-мактаар болгаш деткиир. Өг-бүлелерге “эзирик” дойларны эрттирбейн, уруг-дарыгга арагага хөңнү чок хамаарылганы чажындан-на чаңчыктырар. Улуг кижилер ажы-төлүнге үлегер-чижек болур: төөгүнүң, литератураның, культураның болгаш өгбелерниң чаңчылдарының дугайында билиглерни оларга дамчыдып бээр, чидиг болгаш нарын темаларны оларның-биле сайгарып чугаалажырындан сезинмес, дорт, шынчы, ажыы-биле чугаалажыр, спортка болгаш чуртталганың кадык хевиринге чаңчыктырар.
⁄ Тыва Республиканың Камбы-ламазы Гелек НАЦЫК-ДОРЖУ; Орус православ хүрээниң Кызылда епархиязының социал килдизиниң удуртукчузу священноинок Дмитрий; Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутады, медицина эртемнериниң кандидады Росси Александрович КҮЖҮГЕТ; Тыва Республиканың чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң директору, төөгү эртемнериниң кандидады Вячеслав Доңгакович МАРТ-ООЛ; Республиканың наркология диспансериниң кол эмчизиниң оралакчызы Ульяна Камбаевна БИЧЕ-ООЛ; Тыва Республиканың Начын мөгези, хостуг хүрешке спорт мастери Кайгал-оол Дүктүг-кысович КАЙГАЛ-ООЛ; Тыва Республиканың алдарлыг артизи, хостуг блогер Айдың Шораанович Моңгуш (Ишкин оглу); Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Биче-оол Салчакович МАЙНЫ; Россия Федерациязының кижизидилге болгаш өөредилге ажылының хүндүлүг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну Любовь Суван-ооловна АДЫГ-ТЮЛЮШ.
“Шын” №88 2023 чылдың ноябрь 18