Февраль 10-да найысылал Кызылга Арат шөлүнге Шагаа байырлалын демдеглеп эрттирген. Культура адырының ажылдакчылары чыылган чонга оюн-тоглаазын, ыры-хөгжүмүн бараалгаткан.
Арат шөлүнге республиканың аңгы-аңгы албан черлери ниитизи-биле 9 өгнү тиккеш, үнген-кирген чонну шайладып, аъшкарып-чемгерип хүндүлээннер. Өг бүрүзү боттарынныы-биле бир янзылыг кылдыр хүндүткелдиң ёзулалын чорутканнар. Кайы-даа өгге кирген кижи бүрүзүнге изиг сүттүг шайын кудуп, эът-чемин, кара мүнүн болгаш өске-даа национал аъш-чемин сөңнеп турган.
Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы база эрткен-дүшкен чонга бараалгаан. “Бистиң яамының ажылдакчылары келген чонга буян-кежик кылдыр тыва чемнеривисти үлеп, эки йөрээлдерни сөңнеп тур бис. Ол ышкаш тыва национал оюннарны – тывызыктар, үлегер домактар чугаалаар мөөрейлерни эрттирип, тевекти, кажыкты ойнаттывыс. Тиилекчилерни хой баштары, ужа, төш дээш оон-даа өске хүндүткелдиң чемнери-биле шаңнады- выс” – деп, күрүнениң казна албан чериниң учет болгаш экономиктиг санаашкын төвүнүң директору Алдын-оол Ондар чугаалаан.
Республиканың Херээженнер чөвүлелиниң кежигүннери, Кадык камгалал яамызы база өгнү дерээш, келген чонну аъшкарып-чемгерип, чыылган чонга хүндүткелин көргүскен.
“Республиканың кожууннарының эмнелгелеринден эмнелге ажылдакчылары чыглып келгеш, далган, тараа, боорзак, чигир-чимистен чемнерни демнежип кылгаш, аалчыларны чемгерип, сагыш-сеткилин өөртүп тур бис. Ылаңгыя үстүг, чаглыг эът, кара мүн, сүттүг шайны чооглааш, үнген-кирген чон четтиргенин илереттилер” – деп, Кадык камгалал яамызының төлээзи Салбак Донгак чугаалаан.
Ол ышкаш республиканың шеверлери боттарының кылган ажылдарын база делгээн. Дерзиг-Аксының кадыы кызыгаарлыг уругларның бажың-интернадының чурттакчыларының онзагай чараш ажылдарын база көргүскен. Интернаттың Угулза аттыг мастерскаязы ында чурттап турар кижи бүрүзүнүң салым-чаяанын ажыдып турар. Ында даараныр, чинчилер болгаш чуктан янзы-бүрү ойнаарактар, дериг-херекселдер кылыр болгаш оон-даа өске угланыышкыннар бары кылган ажылдардан көскү. “Интернатта кадыы кызыгаарлыг-даа болза кандыг салым-чаяанныг кижи чок дээрил. Кижи бүрүзүнүң онзагайын аңгы-аңгы аргалар дузазы-биле илередип турар бис. Шагаа байырлалында уругларывыстың ажылдарын көргүзүп турарывыска, олар аажок өөрүп турарлар. Байырлал таварыштыр бүгү тыва чонга чыл эки эртерин, кадыкшылды, аас-кежикти, бүгү-ле экини интернат- тың мурнундан күзеп тур бис” – деп, Дерзиг-Аксының интернадының директору Миля Намзырай чугаалаан.
Ол ышкаш «Хендирбе сый шавары», «Тевек», «Аът шалбалаары»; «Даш көдүрери», «Аргамчы тыртары» болгаш өске-даа оюн-тоглаага чон идепкейлии-биле киришкен.
Кызылдың эр хиндиктиг чурттакчы чону болгаш келген аалчылар ыяштан кылган аът дүрзүзүн 10 метр ырактан шалбалаарынга адааннашкан. Аңаа ниитизи-биле 64 кижи киришкен. Оларның аразындан Сүт-Хөл кожууннуң чурттакчызы Арат Ондар тиилекчи болган. “Чылдың-на Шагаа байырлалында маргылдаа бүрүзүнге бодум күжүмнү болгаш шыдалымны хынап, оюн бүрүзүн сонуургаар-дыр мен.
Келгеш, удаа-дараа тиилеп-даа, уттуруп-даа турар мен. Кол-ла чүүл оюн-тоглаага киржип, байырланчыг сеткил-хөөннү оттурары деп санаар мен. Бо удаада аът шалбалаар маргылдааның тиилекчизи болганымга өөрүп тур мен. Чаа үнүп келген чылда аал-ораныңарга, ал-бодуңарга быжыг кадыкшылды күзедим. База катап Шагаа-биле!” – деп, ол чугаалаан.
Тевек – тыва улустуң база бир солун оюннарының бирээзи. Улуг-биче чон тевек тевер маргылдаага хөйү-биле бижиттирип, аарыкчылар база чыглып келгеннер. Оюнга шупту 51 кижи киришкен түңнелинде, Отчугаш Хомушку 2222 катап тевекти тепкеш, рекордту тургузуп, чугаа чокка тиилекчи болган. Бады Ондар 768-ти тепкеш, ийиги черге төлептиг болган. Үшкү черни Айдаш Монгуш алган.
Эр кижиниң күш-шыдалын шылгап хынаары-биле “даш көдүрер” маргылдааны база эрттирген. Барык 150 кил чыгыы аар деңзилиг дашты чылдың-на Шагаа байырлалында көдүрүп турар. Эрткен чылын ол дашты чаңгыс кижи көдүрүп шыдаан дээрзин маргылдааның организакчылары демдеглээн. Бо чылын ону көдүрүптер күчү-күштүг кижилер саны көвүдээн. Ынчалза-даа оларның дашты черден кайы хире бедидир көдүрүпкенин хемчээгеш, тиилекчини илереткен. Түңнелинде, Тываның Начын мөгези Отчугаш Тежик күштүглерниң тергиини болган. Ийиги болгаш үшкү черлерни Чаян Монгуш болгаш Айдың Хунапай төлептии-биле алганнар.
Бода малдың хендирбезин сый шавар адаан-мөөрей база кончуг нептереңгей болуп турар. Оюннуң негелдези-биле сөөктү чаңгыс катап шашкаш, бузар ужурлуг. Оон көвүдедирге, санче кирбес. Аңаа ниитизи-биле 64 кижи киришкен. Аржаан Чавыр-оол эң хөй санны ойнап алгаш, тиилекчи болган. “Хендирбе сый шавары база бир эптиг болур. Анаа-ла душпу-келбиже согарга база сыйылбас. Арга-дуржулга база чоорту келир. Чылдың-на бо маргылдаага күзелдиим-биле киржир-дир мен” – деп, тиилекчи чугаалаан. Ийиги черге Даш-Мөге Куулар, а үшкүзүнге Демир Севил төлептиг болганнар.
Узун-тыныш чугаалаары база кижи бүрүзүнге болдунмас чүүлдерниң бирээзи. Агаарны бар шаа-биле киир тынып алгаш, ол үе дургузунда болдунары-биле хөй катап санаары амыр эвес. Ынчалза-даа тыва чоннуң ынак оюннарының бирээзи деп ол санаттынар. Баз-оол Оюн 60 чедир аалды санааш, тиилекчи болган. Малина Хомушку 45, а Мая Донгак 48 аалды санааш, ийиги, үшкү черлерни алган.
Улуг-биче чонну хаара туткан “Аскак-Кадай” оюну чыылганнарны хөглеткен. Ол ышкаш “буга-шыдыраа”, аргамчы тыртары, кажыктың янзы-бүрү хевирлерин ойнаары дээш оюннар-ла хөй. Ниитизи-биле Кызыл хоорайга Шагаа байырлалы кончуг солун болган.
Чыжыргана СААЯ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №11 2024 чылдың февраль 14
