Арбай далганының өртээ аар болгаш ак болур. А ак-тараа далганының өртээ арбай далганынга көөрде, чиик, өңү шала караңгы болур.
Арбай тарааның өртээ ак-тараага көөрде, чиик-даа болза, ооң далганының өртээ ак-тараадан аар болур. Ооң чылдагааны – арбай тараадан тыва далганны кылыры шүүттүг, амданы чаагай, чымчак. Ынчангаш арбай биле ак-тараа далганын белеткээри номчукчуга ажыктыг болуру чадавас.
Бир хууң арбай тарааны улуг савага ургаш, чылбай сугну кырынче чажып-чажып, холуштур былгап-былгап, тургузуп каар. Хондур шыгыдыптар болза, улам эки. Тараа чымчай бээр. Ынчалза-даа эмин эрттир кургатпас дээш, бичии болгаш шыгыдыр суг чажып каап турар болза, улам эки.
Шыгааш бичии хөөй берген тарааны изиг отка хоорар. Тараа хоорар пашты элээн изидипкеш, бир аяк тарааны урупкаш, былгааш-биле былгавышаан хоорар. Тараа бышкыжеге чедир хооруп-хооруп, деспиже бышкан тарааны уруптар. Хооруп алган тарааны эзер бетинде паштан чаңгыс тарааны алгаш, чара ызырып көөр. Быжа берген болза, тараа чарлы бээр. Бышпаан тараа кадыг болгаш чарылбас.
Чаңгыс аяктап тургаш, бир хууң тарааны хооруп алгаш, сооткаш, согааш-балага шоңнап (соктап) кириптиңер. Тарааны согаашка база өйлей уруп алыр силер. Согаажыңарның улуг-бичезинден хамааржыр. Согаашка ортуже кылдыр ургаш, шоңнаар силер. Тарааның даштында бир дугаар дүгүн арыдыр шоңнапкаш, деспиге өйлей ургаш челбиптиңер. Бир дугаар дүгүн арыдыр челбипкеш, ийи дугаарын база шоңнаар. Ийи дугаар шоңнап туруңарда, тарааңарның даштынга дүк чок артар ужурлуг. Экидир арыдыр шоңнаан соонда, база катап деспиге өйлей ургаш челбиир. Арыдыр шоңнап, челбип каан тарааңарны бир болза, согааш-балага чуура соктааш, шишкип алыр. Бир болза далган тыртар дээрбеге хоюдур тыртыптар. Дээрбеге тырткан далганны шишкивес, дорт-ла саржаглааш, чигирлээш, былгап чииринге белен.
А согааш-балага соктааш, шишкээн тарааның каржаңын база катап согаашче ургаш, чуура шаап, соктааш, шишкип алыр. Эң-не сөөлүнде арткан каржаң-биле хойнуң баш-дуюун хайындырган куйга мүнүн чемнеп алырга база дыка амданныг болур ийик.
Ак-тараа далганын кылырда, арбай дег шыгыдып турбас. Чүге дээрге ак-тараада арбай дег дүк чок. Ынчангаш хоорган соонда, чаңгыс катап согааш-балага шоңнааш, челбип каапкаш, согааш-балага соктап азы дээрбеге тыртып ап болур. Тыва далганны саржаглааш азы өремелээш, чигирлээш, былгап чииринге белен.
А.ОНДАР.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23
