Өөредилге шугумунда ажылдап чоруур башкыларның аразында бир онзагай, янзы-бүрү талаларлыг, солун-даа, хөглүг-даа мергежил – эге класс башкызы. Бичии курзукпайларның өөредилгеге сонуургалын оттурар дээш, херек болза шии артизи-даа болу бээр, чогаалчы-даа апаар бис. Ынчангаш эге школа башкызы дээрге-ле бүгү талазы-биле чепсегленген, сагынгыр-тывынгыр, уран талантылыг, а эң-не кол чүве – уругларга ынак кижилер болур.
Бодумнуң ниити башкы стажым 24 чыл ажа дүшкелек. Мөген-Бүрен ортумак школазынга эге класс башкызы болуп ажылдааш, ооң эргининден беш удаа класстарны үдеп үндүргеш, амгы үеде алды дугаар алган клазым бо өөредилге чылында эге школаны доозуп турар.
Мынча чылдарда ажылдааш, кандыг өөреникчилерге таварышпаан дээр: олут орбас тенекпейлер, ылым-чылым томаанныглары-даа, шупту чүвеге киржиксээр чугаакырлары-даа бар. Оларның шуптузунга башкы кижи бодунуң төлдери дег ынак болуп, эртемнерниң эге чадазынга өөредип, кижизидер.
“Баштайгы башкым” — дээш, ужуражып, чугаалажып кээр өөреникчилерим аразында дээди эртем-билиг чедип алгаш, эки ажыл-агыйлыг ажылдап чоруурлары кайы хөй. Ол өөрүнчүг болбайн канчаар. Ынчалза-даа сөөлгү үеде башкыларны кадыының байдалы-биле «онзагай» уругларның көвүдеп турары дүвүредип турар.
Чүге ындыг болуп турарыл? Ижип-чип турар аъш-чеминде бе, агаар-бойдустуң өскерлип турарында бе, ада-иениң кадыында бе, ниити амыдыралдың сайзыралынга салдарлыг өске-даа чылдагааннарда бе? Бо айтырыгга харыыны эмчилер, эртемденнер-ле тывар боор.
Бодумнуң дуржулгамда ийи удаа тускай эдилгелиг (коррекционный) класс-биле ажылдаан мен. Ол класстарда «онзагай» уруглар-биле ажылдаары, анаа башкылаашкындан көңгүс өске дээрзин башкылар билир. Эгезинде ындыг класс-биле ажылдаары меңээ база белен эвес болган. Удур өөренип, дуржулгалыг башкылардан арга-сүме ап тургаш, чоорту эвинче кирип, уругларның аажы-чаңынга, билиг талазы-биле деңнелинге, эмчиниң кадыының аайы-биле берген сүмелеринге, өг-бүлезинде социал байдалынга болгаш школада оларга таарыштыр тургустунган эптиг байдалдарга бүрүнү-биле чагыртып ажылдавас болза, херек чогувас. Ынчалдыр арганы дилеп, тып тургаш, ол клазымны база доостурган мен. Ам ол доозукчуларым уран чүүлге, машина-техникага, хол-биле аргыыр-даараарынга сундугуп, боттарының салым-чаяанын тып, республиканың аңгы-аңгы булуңнарында ниитилелдиң бүрүн эргелиг төлээлери болуп ажылдап чорууру өөрүнчүг.
Кадыының байдалы-биле «онзагай» уругларже сөөлгү үеде кичээнгей улгадып турары кончуг эки. Олар өске эштери-биле бир деңге школада өөренип турар. Ийе, орус дыл, сан дээн чижектиг кол эртемнерде чайынналчак чедиишкиннер көргүзүп шыдавас-даа болза, холу-биле тудуп, кылыр мергежилгелер, онаалгаларга сонуургалы улуг. Ол ышкаш «онзагай» уруглар ырлаар, самнаарынга аажок сундулуг болурун эскерген мен. Ынчангаш янзы-бүрү мөөрейлерге киириштирип, уругларның ол салым-чаяанын улам сайзырадып, сонуургалын оттурары чугула.
Мында ада-иелерниң дорт киржилгези албан. “Тускай” ажы-төлдеривистиң аажы-чаңы чамдыкта билдинмейн-даа баар. Ынчалза-даа шыдамык болуп, "хей кижи-дир, дораан үреп алыр" дээш ара соксавайн, сонуургалының аайы-биле херек чүүлдерни үргүлчү садып берип турары күзенчиг. Бир хүн үрээш, октапкан-дыр, а даарта сонуургалы катап оттуп кээп болур. Ынчангаш ол ажы-төлүвүстүң келир үеде салым-чолу башкы биле ада-иениң сырый харылзаазындан, херек үеде шын шиитпирни хүлээп билиринден дыка хамааржыр. Чүгле ынчан «онзагай» өөреникчилеривисти шын орукче углап-баштап, оларның сонуургалын тодарадып, келир үеде сайзыралын чедип ап болур бис. Чамдык ада-иелер шак ындыг уруг-дарыындан шала чөгенген хевирлиг, “шаа ол кижини, ам канчаар” дээн бодалдарга бастырып, уругнуң хөгжүүрүнге шаптараазыннарны тургузуп кээри хомуданчыг. Уруг база көрүп, билип турар болгай. Бир эвес ада-иези уруунга бүзүрелин көргүзүп, кезээде ону деткип турар болза, ынчан олар өске эштеринден чыдып калбас дээш, бурунгаар чүткүлдүг болур. “Кандыг-даа болза ажы-төлүңерге ынак болуңар!” — деп, катап-катап ада-иелерге чугаалаксаар-дыр мен.
Ээлчеглиг өөредилге чылы удавас доостур. Бистиң школавыстың «онзагай» өөреникчилериниң чедиишкиннери-база эвээш эвес. Янзы-бүрү школа, суму, кожуун чергелиг мөөрейлерге идепкейлии-биле киржип, шаңналдыг черлерни алганнар хөй. Оларның хей-аъды бедип, чуртталгада туружу быжыгып, чараш чүүлче сонуургалы улам күштелир дээрзинге бүзүрелим улуг.
Клариса УСПУН,
Мөген-Бүрен школазының башкызы.
"Шын" №35 2023 чылдың май 17
