Бичиимде миннип келиримге-ле, улуг-авам деп адаарывыс кырган-ававыс бар чүве. Кырган-ачам, кырган-авам сугнуң ажы-төлү шупту ол эневисти «улуг-авам» дээр бис. Кижи бүрүзүнде черле «улуг-ава» деп кижи бар боор деп бодаар турдум.
Ол улуг-ававысты кажан-даа көөрүмге, даараныр, холу куруг олурбас. Бир катап, солуннардан тыва идик быжып олурганын көрген мен. Үе эрткенде, улуг-ававыс-даа өске «оранче» чоруй барганда, мээң авамның чаңы черле «америка ажыдыксаар» дыка сонуургак болгаш, серге кежиниң дүгүн дүжүрүп каапкаш, хаш алгы кылдыр болбаазырадып алгаш, улуг-ававыстың быжып кааны тыва идик хеви-биле кончуг улуг тыва идик даарап алган.
Ол идиктерин ап алгаш, Кызыл хоорайга келгеш, «Херел» спорт залынга чеде бээрге, Тыва Республиканың Арзылаң мөгези Маадыр Моңгуш 1000 рубль-биле садып алган. Ынчангы акша-биле 1000 рубль дээрге дыка хөй акша-дыр ийин. Авам ынчан биске идик-хеп, амданныг аъш-чем садып алгаш, өөрүшкү-маңнайлыы аажок чанып келген. Ооң соонда элээн үе эрткенде, 1999 чылдың күзүнүнде октябрь айда, өг-бүлевис Сүт-Хөлдүң Кызыл-Тайгадан Таңды кожуунче көже бердивис.
Чаа черге келгеш, чүгле турумчуп алганывыста, бир хүн чаңгыс кудумчуда чурттап турарывыс кудавыс: «Чоокта чаа Сүт-Хөлден көжүп келген ондарларның бажыңы кайда ирги деп чоруур улуска ужуражы бердим. Силерни-ле сураглап чоруур хире улус-тур» деп келди. Келзе-ле, ТР-ниң Арзылаң мөгези Маадыр Кавааевич, РФ-тиң алдарлыг артизи Коңгар-оол Борисович олар болду.
Хары черге чаа-ла турумчуп эгелеп чораан үевисте чоннуң ынак оолдары, Тываның алдар-аттыг улузу өөвүске аалдап келирге, авам, ачамның өөрүшкүзү "чүвүр сыңмас" деп болур. Ачам ынчан дыка-ла девидеп, сүрээдеп, келген аалчыларны дөрже чалап, изиг сүттүг шайын сөңнеп турдулар ийин. Өөвүске келген хүндүткелдиг аалчыларывыс ачам, авамны сурап, Сүт-Хөлдүң Кызыл-Тайга суурга четкенин хөөреп турар чүве. Маадыр Кавааевичиниң авамдан садып алганы тыва идиин көргеш, Американың Каттышкан Штаттарынга бир-ле улуг шуулганга киржип, Россияны, Тываны төлээлеп, чыскаалга киржиринге чиңгине тыва идиктер херегин олар чугаалады. Ийи-ле ай болгаш, узун орукче аъттаныптар болганнар. Беш кижиге тыва идик даараары амыр эвес үүле. Авам, ачам ындыг кыска хуусаа дургузунда четтигер бис бе дижип, алаң кайгап турза-даа, чөпшээрежипкеннер. Ийи хонганда кончуг чараш кылагар кара хөмнерни, хендирлерни дээш тыва идикти даараарынга херек материалды доозазын эккелгеннер. Тываны барып-барып даштыкыга төлээлээр дээн ат-сураглыг чаңгыс чер чурттугларывыска чиңгине тыва идик даараар дээш, өг-бүлевис уйгу-чыдын чок ажылдап турдувус. Угулзалап, каастаар дээн ышкаш чиик ажылдарын бис кылып турдувус. Ынчан Тываны төлээлеп чораан беш кижиниң бирээзи амгы үеде ТР-ниң улустуң хөөмейжизи Евгений Сарыглар чүве.
Бо сактыышкынны бижий берген ужурум болза, чоокта чаа ТР-ниң Арзылаң мөгези Маадыр Кавааевичини сөөлгү оруунче бүгү тыва чон үдээн болгай. Бо мөгевистиң биче сеткилдиин чүгле тыва чон эвес, а өске-даа кожа-хелбээ чоннар билир. Ачамга тыва идиктер даарадып турарда-ла, ат-сураглыг мөге чүве ийин. Идик даарадып турган үеде үргүлчү-ле өөвүске халдып кээрлер. Ачам мынча дээр кижи: «Алдар-аттыг улус хирезинде кандыг кончуг биче сеткилдиг оолдар боор. Мени «акым-акым» – дээр. Мендилежирде артында-ла мөгее аарак холун сунар. Бүдүштүг-ле эрлер-дир ийин» – дээр кижи. Коңгар-оол Борисович, Маадыр Кавааевич суглар өөвүске кээрге, ачам эъдин дүлүп, далган үскен мүнүн кудуп, каткы-иткизи төктүп келир, хөөрежип шаанга кирер улус.
А Коңгар-оол Борисович ачам биле ондарлар бис дээш, ондар болганынга чоргаарланып-ла ханмастар. Өгге кээрге, ачам далган үскен мүнүн кудуп, столче чалаарга-ла, «Артист болгаш хөй чем чивес, чараш болур ужурлуг мен. Бо Маадыр мөгевиске хөйнү кудар силер» дээш, каткы-иткизи чайгаар-ла куттулуп кээр, оюн-баштак, чазык-чаагай, биче сеткилдиг кижи чораан.
Хары черге чурттап чоруурга, төрели эвес-даа болза, фамилиязы дөмей артында-ла алдар-аттыг ондарлар, монгуштар-биле ужуражып, хөөрежирге чоргааранчыг болбайн канчаар.
Коңгар-оол Борисович бистиң аравыстан чорупканының соонда, Республиканың Р. Кенденбиль аттыг уран чүүл школазында Коңгар-оол Ондар аттыг музейге ажылым аайы-биле чеде бээримге, Борисовичиниң өөреникчизи Эртине Тумат башкызының эт-севин сонуургадып көргүскен. «Угулзалыг тыва идии бар ирги бе?» – деп айтырыптарымга, «Башкының гастрольдаарда алыр чораан тыва идии бар» – дээш, уштуп эккелзе-ле, ынчан-на ачамга даарадып алган тыва идии болган чүве.
Тыва идиктер даарап тургандан бээр чээрби ажыг чылдар шуужуп эрткен-дир. Бо ийи ат-сураглыг улузувус болгаш ачавыс бистиң аравыста чок-даа болза, оларның дугайында чылыг сактыышкыннар бистиң аравыска ам-даа чурттаар. Олар кайызы-даа бистиң сактыышкыннарывыска төлептиг онза улус.
/ Олча ОНДАР.
Кызыл хоорай.
