Арыг-Бажындан шүлүкчү

«Таңды-Уула» чечен чогаал каттыжыышкыны аныяк чогаалчыларның номнарын парлап үндүрерин уламчылап турар. Август айда Таңды кожууннуң Арыг-Бажы суурнуң хоочун чурттакчызы Сергей Чамбалдың 60 ажыг шүлүктерлиг номун чырыкче үндүрген. Арыг-Бажы суурдан амгы үеде ийи чогаалчының шүлүктерин «Таңды-Уула» чечен чогаал каттыжыышкыны чырыкче үндүрүп турары ол.
Ынчангаш номчукчуларга Сергей Санчиковичиниң намдары-биле таныштырып көрейн.

Сергей Чамбал 1952 чылдың апрель 15-те Таңды кожууннуң Арыг-Бажы (Владимировка) суурга тыва араттарның өг-бүлезинге төрүттүнген. 1959 чылда Владимировка ортумак школазының белеткел клазынга өөренип эгелээн. 1967 чылда Бай-Хаак ортумак школазынга 8 классты дооскан.

Азарганчыг чажымдан бээр
Ажыл-иштен кортпайн чордум
дээш шүлүктеп бижээн.

Шынап-ла, ССРЭ үезинде колхоз, совхозтар турар үеде хамык аныяктар күш-ажылга хаара туттунган турар болгай. Корум-чурум, кем-херек үүлгедир чоруктар турбаан дизе, чазыг чок. Чүге дизе аныяк-өскеннер акша-шалың ажылдап алыр дээш, кежээге чедир ажылдаар болгаш, чай чок. Ажылдаан акшалары-биле күзүн өөренир идик-хеп дээш өске-даа херек чүүлдерни садып алырлар. Ада-иезиниң азыралындан үнүп эгелээннери ол болур. Ындыгларга Сергей Санчикович база хамааржыр. Ол 1967 чылда школаны 15 харлыында дооскан. Он беш харлыг тургаш-ла, Россия аттыг колхозтуң пилорамазынга чудук чууктап кадыг ажылдан эгелээн. Кызымак ажылдап турар оолду даргалар көргеш, 1971 чылда Кызыл хоорайның 35 дугаарлыг профтехучилищезинче совхозка чугула херек эртемге өөредири-биле чоруткан. 1972 чылда чедиишкинниг дооскаш, слесарь-монтажник мергежилди чедип алган. Өөредилгезин дооскаш, даргаларының бодап турган күзелин бадыткап, төрээн совхозунга слесарь болуп, ооң соонда каңнакчылап үре-түңнелдиг ажылдап, совхозунуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге 43 чыл ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Шынап-ла, «Россия» совхоз Тыва Республиканың совхозтарындан чыда калбайн, ажыл-ижи-биле дыка сайзыраан турган. Сергей Санчиковичиниң үлүг-хуузу база бар дизе, чазыг чок. Ажылындан аңгыда, хостуг үелеринде боду маңнаар бичии тракторну-даа чогаадып, демир-дес-биле чогаадыкчы ажылдарны кылып, шаңнал-макталды ап турган.

1991 чылда ССРЭ буурап дүшкен болгай. Хамык совхозтар, организациялар, бүдүрүлгелер шуут чок калган. Ынчалза-даа Сергей Санчикович анаа олурар эвес, черле бир-ле чүүлдү чогаадып кылыр салымныг кижи болгаш, хостуг үелеринде шүлүктер бижип эгелээн. Ооң баштайгы шүлүктери кайгамчыктыг чараш бойдустуг Арыг-Бажы суурнуң база чаңгыс чер чурттугларының амыдырал оруу, кылып турар ажыл-ижи, тыва, орус чоннарның аразында быжыг харылзаазы, карак четпес тараалыг ховуларын, мал-маганның, аң-меңниң оъттаар шөлдери, кат-чимистиг, тооруктуг арга-арыын болгаш кылаң суглуг хемнерин алгап турар. Ынчанмайн канчаар, бо чүүлдер Сергей Санчиковичини шүлүк бижииринге улуг идигни болгаш күштү бергени чугаажок. 1991 чылда төрээн сууру Арыг-Бажы дугайында шүлүү бо-ла солуннарга үнгүлеп эгелээн. Таңды кожуунга Тиилелгениң 65 чыл оюнга тураскааткан шүлүктер бижээш, тиилекчи-даа болган. Чамдык Тываның композиторлары Сергей Чамбалдың шүлүктеринге аялгазын-даа бижээннер. Ооң шүлүктери ыры болуп хуулуп эгелээн.

Композитор Алена Йомужап «Арыг-Бажы» деп шүлүүнге ырыны чогаадырга, автор аажок өөрээн. А бир «Артыы-Узун» деп шүлүүн Арыг-Бажының чону ырлажып чоруп турарлар. Ооң элээн каш шүлүктери «Таңды-Уула», «Самагалдай» «Шын» солунга база үнгүлээн. Бижээн шүлүктери Төрээн чуртунга, бойдузунга, тайга-сынынга, аң-меңинге, хемнеринге ынаан, оларны камгалаарынга, болгаш ажыл-ишчи кижилер, аныяк-өскеннерни корум-чурум, кем-херектер үүлгедирин, чыдыг чашпан, арагага сундулуг болбазының дугайында кижизидилгелиг база ынакшыл, шоодуглуг шүлүктер. Авазы, ачазынга, ажы-төлүнге тураскааткан шүлүктери база бар.

Арыг-Бажының чурттакчы чону, эш-өөрү Сергей Санчиковичини «Ручка тутканда, чогаалчы, микрофон тутканда, ыраажы, тудукчу тутканда, каңнакчы, бөмбүк тутканда, хол бөмбүү ойнаар, содак-шудак кеткенде, мөге, лапша (орус дылда баштак чугаа) аза бергенде, фантазер» деп баштактанып чугаалажырлар. Сергей Санчикович аныяк үелеринде спортка дески кижи болгай. Тыва хүрешке кожуунга чаңгыс эвес шүглүп чораан. Ол Таңды кожууннуң Арзылаң мөгези. Сергей Санчикович-биле Тыва АССР үезинде самбо, хостуг хүрештерге кады чемпионнап, шаңналдыг черлерни-даа ап чордувус.

Сергей Санчикович Тыва Республиканың Чазааның, Улуг Хуралдың болгаш хөй санныг ведомстволарның хүндүлел бижиктериниң база медальдарының эдилекчизи. Ол күш-ажылдың хоочуну, Арыг-Бажы суурнуң хүндүлүг хамаатызы.

Сергей ОЮН.
“Шын” №63 2024 чылдың август 21