(Шын болуушкунга үндезилээн уран немелделиг чечен чугаа)
Долаана квартиразынче кирип келгеш, идиктерин ушта теп каапкаш:
– Эх, сериинин, экизин! – деп ыыткыр чугааланган.
Соонда Мерген база идиктерин ужулгаш, кухняже эрте берген. Бичежек кара эгин сумказындан хүрең-кызыл кылагар хапчыгаш ужулгаш, стол кырынга салып каан. Оон ийи караан шийип алгаш, кезек олурган.
Ыя аразында өөнүң ишти чиик хевин солуй кедип алган бо келген. Соодукчуну-даа ажыдар.
Мерген соңга өттүр дашкаар харап көрген: демги кырган узун сандайда хевээр олурган.
– Бо акыйны каяа көрген кижи боор мен? Дежик баш сагынмас ийин.
– Чеже ынча деп кээр сен, үнгеш, барып айтырывыт – деп, Долаана шыжыккан кижи өттүнген. Оон улуг хөнекте соок сүттүг шайын аяктарга шаалады куда берген.
– Арныңарны таныырым кончуг, «Кым сен, кырган?» дээр эвес мен.
– Чугааны канчаар-даа эгелеп алгай. Чанынга олуруп алгаш, таакпы баштай сун даан.
– Чоокта чаа көстүп келди ийин бо. Кижини көргеш, мендилежир чорду.
– Кырында каътта чаа көжүп келген аныяктарның кижизи-дир – дээш, Долаана хүлүмзүрүп каан. – Ойт, дүрген Любаже долгаайн, бажыңында олур боор. Чем кылчыр кижи херек.
– Шын-дыр, кежээ улус кээп болур.
– Көөр-даа сен, кээрлер эвеспе.
Долаана шайын ижипкеш, стол кырында кылаң хапчыгашты тудуп көрген соонда:
– Че, база катап байыр чедирип тур мен, эш! Черле шору сен! – дээш, холун сунган.
– Четтирдим. Шайың арты бе? Дүъштеки изиг берге-дир.
– Соок шайдан меңээ база кудуп каг.
Мерген сумказында яблок, шилдерде суг барын сактып келген. Оларны уштуп, столга салып турда, уйнуктары караанга көстүп келген. Чаш төлдерин чассыдып, чыттап турар чурумал бажынга чырыш дээн. Ынчап турда, даштын хөлегеде олурар кырган катап-ла каракка көстү берген. Мерген таныжылганы узадып турбас-тыр деп бодап алган.
– Мен даштын кырганда бар- дым – деп, Мерген залда өөнүң иштинче ыыткыр чугааланган.
– Чаа, ынчал харын.
Мерген үнүп келгеш, кырганның чанынга олуруп алган. Ашак чүве-даа ыыттаваан, чүгле ээлдек көрүп каан.
– Мени Мерген дээр. Бир дугаар каътта мен. Подъездивис чаңгыс-тыр бис – дээш, менди эреп, кырганче холун сунган.
– Алдай-оол Николаевич! – деп, ашак оожум харыылааш, холду тудуп каан.
Мерген таакпы сунарга, ап алгаш, чүгүрүнүң карманындан ногаан оттук-даш ушта тыртып келген. «Охалай, ам чугаа үнүп болур-дур» – деп, Мерген иштинде боданган.
– Буруулуг болдум, мен силерни мурнунда көрген ышкаш мен аан – деп, Мерген чугаалаан.
Кырган хүлүмзүрээш:
– Тывалар эвээш болгаш, ындыг бис. Бир-ле черге көрген, бир-ле черле душкан боор – депкеш, Мергенниң сунган таакпызын кыпсып алган. Оон хандыр сорупкаш, чөдүре берген.
Мерген ооң чөдүлү эртерин манап алгаш:
– Силер Тес-Хем чурттуг эвес силер бе? – деп айтырган.
– Чок, дуңмам, Кара-Хөл чурттуг мен.
Мерген кайгай бээрге, кырганның карактары улгадып, кирбиктери көдүрлү берген.
– Бай-Тайгадан мен.
– Аа, ындыг бе? Тес-Хемде база Кара-Хөл бар чүве болгай.
Кырган таакпыны катап соргаш, өске-даа айтырыгларга харыылаарынга белен мен дээн ышкаш, кожазынче көрген.
– Мен электрик-монтажник мен, акым – деп, Мерген улам чугаа ээрээн.
Аксында таакпызын кыпсып алгаш, улуг соргаш:
– Бүгү назынымда кылып чоруур ажылым ол – деп чугааланырга, тыртыпканы таакпы ыжы аксындан, думчуундан чугаа аайы-биле үр-ле үнүп турган. – Чаңгыс катап дөрт хире ай ажылдавадым, соңгаарга чордум – диггеш, таакпызын база катап сорган.
– Мен колхоз-совхоз дүшкүже чолаачылаан мен – деп, кырган чугаалаан. – Дээди Хуралдың депутады чораан каш чылым бар. Оон районга аап-саап ажылдар кылып чордум.
«Дээди Хуралдың депутады» деп сөстерге Мерген кичээни берген.
– Силер кайы чылдарда соңгудуп чордуңар?
– Адыр – дээш, кырган кезек ыыт чок барган. – 1993–1998 чылдар чүве. Даргавыс Бичелдей болбазыкпе.
«Биске кээп чораан депутат бо эвеспе?» деп бодал Мергенниң бажынга кире дүшкен.
– Силер 1994 чылда Самара хоорайда шериг кезээнге чораан ийик силер бе, акым?
Кырган кезек боданы бергеш:
– Чылын дарый сагынмас мен, бир шериг кезекке ылап четкен мен – диген.
– Силер ол кезекте тыва оолдарны Чечняже чорутпас кылдыр чугаалажып турган ийик силер бе?
– Аа, ийе, ындыг чугаа кылган мен. Ол чайгаар болу берген чугаа чүве – депкеш, кырган Мергенче «Чүү кижи сен?» дээнзиг көрүп турган.
– Ол шериг кезээнге арткан тыва оолдарның бирээзи мен ышкажыл мен.
– Ындыг бе? Хе-хе. Хомудап чор сен бе? – дээш, ашак хүлүмзүрээн.
Мерген:
– Чок, чогум хомудалым чок, акым. Харын-даа… – депкен.
Оон кезек болгаш, улаштыр чугаалаан:
– Силер чорупкан сооңарда, бистиң мото-адыгжы полкту Чечняже октапкан. Каш тыва оолду кезээвиске арттырып каан. Оларның аразында мен база бар мен. Командир чоруп тургаш, тыва солдаттарны аңгы чыггаш, «Силерни Чечня чорутпас мен деп Тывадан депутатка сөзүм берген кижи мен» диген чүве.
– Ийе, билир мен, Сергей меңээ чугаалаан кижи.
– Шын, силер Сергей Хертектиң даайы болгай силер.
– …
– Полк Чаа чыл дүнезинде Грозныйны хостажып тургаш, дайзынга бүзээлеттирип алган. Оон аткылажып үнүп турда, чидириглер хөй болган. Бистиң батальондан дириг кижи шуут артпаан. Ындыг медээ январьның баштайгы хүннеринде-ле кезекке дыңналып келди.
– Ындыг бе? Ол дугайында Сергей меңээ чугаалаваан.
Ийи кижи кезек када ыыт чок барганнар.
– Ынчан полктан арткан каш эр апрель айда кезээвиске дедир чедип келген. Чугаа-соот чок апарган болганнар. Бис ынчан шеригден халажып чанар деп турдувус – деп, Мерген улаштыр чугааланган. – Хөй эш-өөрүн чидирерге, сагышка берге чорду. Сергей Семишевти, Володя Беловту ам-даа сактыр мен. Хөрээмни хөй чылдарда өйүп чорду. Оларның мурнунга буруулуг-даа ышкаш мен.
Кырган ыыт чок олурган.
– Өске талазында, ынчан силер келбээн болзуңарза, каш тыва эр база чок турар чыгыы улус-тур бис ийин. Халажып чанып келгеш, силерни сактып, холуңар туткан болзумза деп бодап чордум.
– Сураанын тывар деп чүве бо эвеспе – деп, Алдай-оол Николаевич чазык чугааланган. – Бисти ыяап-ла дужар кылдыр чаяап каан турган-дыр.
– Шеригден келгеш, эки уругга душтум. Өг тиктивис. Оолдуг, кыстыг, үш чаптанчыг уйнуктуг бис.
– Халашкаш, Сергейге душкан сен бе? – деп, кырган хенертен айтырган.
– Көрүшпээн бис, эл-баг болбадывыс – деп, Мерген шынын чугаалаан.
– Сергей өөренип дооскаш, Питерге чурттап артып калган. Аңаа өг-бүле туткан, ажы-төлдүг.
– Кайда ажылдап турар?
– Корабль тудар черде. Үр апарды.
– Тывага кээр-дир бе?
– Сөөлгү катап Тывага кажан чораанын сагынмас мен. Орусчаан кижи ыйнаан, хе-хе.
Ийи кижиниң аразында чугаа шуудай берген. Мерген дараазында сигаретаны уштуп кыпсып алганын безин билбейн барган.
1994 чылдың орай күзүн Самара хоорайга эрткен улуг шуулганга бир офицер-биле кожа олурганын, оон кежээки шайлаашкын үезинде чоок таныжып чугаалашканын Алдай-оол Николаевич сагынган. Полковниктиң адазы аныяанда Тывага каш чыл ажылдап чораан кижи болган. Чугаа аразында ооң командылааны шериг кезээ Чечняже чоокку хонуктарда чоруур деп турарын билип алгаш, Алдай-оол Николаевич дуңмазын ол дайын-чаалыг черже чорутпазын командирден дилээн. Аксы «чымчай» берген полковник чүгле ооң дуңмазын эвес, а өске-даа тыва солдаттарны база чорутпас мен деп сөзүн берген. Эртенинде депутат шериг кезээнге барып, тыва оолдар-биле ужурашкан.
Кожаларның чугаазы шагда доозулган. Кежээ чоокшулаан. Хүн маңынче кирер дей берген.
Алдай-оол Николаевич квартирага келгеш, ойнаан уйнуунуң чанынга олурда, телевизорга кежээки тыва медээ эгелээн. Канчангаш-ла көөрге, хүндүс таныжып алганы Мергенниң хөрээнге та орденни, та медальды дарга кижи кадап берип турган. Карак шилин эде тырткаш, ылаптап көрген: ийе, ылап-ла Мерген болган. Ол интервью берип турда, хөрээнде “Эрес-дидим чорук дээш” орденни көрүп каан. Шаңналды, дайзынның штавын эжи-биле узуткааны дээш, тывысканын Мергенниң чугаазындан билип алган.
– Эх, эзирни, дөмей-ле дайынга киришкеш келген-дир!
– Кым, ачай? – дизе-ле, уруу чанында бо турган. – Ойт, телевизорда кожавыс акый-даа ышкаш!
– Арын-нүүрлүг, сеткили биче оол болган-дыр. Чечняга бажын салган эштериниң мурнунга буруузунуп чораан-дыр – деп, Алдай-оол Николаевич чугааланган. – Шупту чүве болур үе-шактыг. Бурган ону Украинага болур дайынга арттырып алган болган-дыр.
Оон кырган дивандан тургаш, идиктерин кеде берген: бо удаа кожазынга боду барып, холун сунуп, бедик шаңналы-биле байыр чедирип бадары ол.
Юрий ДАРБАА.
«Шын» №90 2024 чылдың ноябрь 23