Башкылар күзүн өөредилге чылы эгелээр үеде өөрүшкүлүг, бедик хей- аъттыг, көдүрлүүшкүннүг, аянныг, чараштыр кеттинип алгаш, ажылдап кириптерлер. А оларның хөй-ле өөреникчилери база амырап, үрде көрбээн башкыларын, чаңгыс классчы эштерин көргеш, аажок амыраарлар. Шак мындыг өөрүшкүлүг чаа өөредилге чылының сентябрь бирээниң байырланчыг хүннери Светлана Лапчааның чуртталгазында барык бежен чыл уламчылаан. Ол бүгү назынында өөредилге шугумунга ажылдап чораан, билии шыырак, дузааргак, бөдүүн, биче сеткилдиг, өөреникчилериниң ынак башкызы, идегелдиг өңнүү, талалакчызы.
Светлана Давааевна – уругларны тыва чоннуң чаагай чаңчылдарынга, улусчу педагогикага, ооң аргаларының дузазы-биле аңаа даянып алгаш, тыва дыл, чогаал кичээлдеринге өөредип-кижизидип, башкылал болгаш кижизидилге ажылынга кызымаккайын көргүскен башкы.
Амгы үеде ол хүндүлүг дыштанылгада-даа болза, уран чүүл көрүлделеринге болгаш мөөрейлерге идепкейлиг киржип чоруур, чамдыкта шаңнадып-даа турар. Ол Өөк сумузунда Пенсионерлер чөвүлелиниң удуртукчузу, идепкейжи хоочуннарның «Алдын назын» бөлүүнүң кежигүнү. Эвилелге ажыл-чорудулганың планын тургускаш, аңгы-аңгы хемчеглерни эрттирип келген база суурнуң ном саңында пенсия назылыгларга тускай булуңну редколлегия удуртукчузу, библиотекарь Мария Ооржак белеткеп кылган. Черле ынчаш, хөй-ниити ажылдарынга суурнуң чону дыка демниг.
Башкы эне бодунуң огородунга дыка хөй картофельди чазын тарып олурткаш, күзүн элбек дүжүттү ажаап ап чоруур. Олут орбас, каттаар, мөөгүлээр, оон уругларынга, уйнуктарынга вареньелеп бээр, ону кыштадыр, харын-даа чайга чедир чемге ажыглап чиирлер. Ол ышкаш тараан огурец, помидорунуң дүжүдүн дузап алыр. Оон ыңай даараныр, аргыттынар кончуг-даа шевер башкы чүве. Уруг-дарыынга, уйнуктарынга идик-хепти боду аргып, даарап бээр, бичии уругларга хөвеңниг тыва тоннар, чоорганнар, матрацтар, улуг-бичии чеңи-чоктар, чадыглар, бөрттер, бопуктар дээш, чайлыг үезинде шеверленип-ле олурар.
Онзазынып кайгап ханмаан, чарашсынган чүүлүм диван, креслоларында, соңга пөстеринге өңнери дөмей чадыгларны аргааш чадып каан болду. «Холу чемзиг» — далган-тарааны соктап, быжырган боова-боорзаа амданныг, чаагай. Күш-ажыл кижини каастаар, алдаржыдар, бедик атка, хүндүткелге чедирер деп чон чиге-ле сөглээн-дир. Мындыг эрес-кежээ башкының үлегерин эдерип чорза эки.
Хоочун башкы үш кыстың, чаңгыс оолдуң ынак авазы. Дун уруу Айлаң, күдээзи Мерген сумуда «Алёнушка» уруглар садында хөй чылдарда ажылдап чоруурлар, оолдуг, кыстыг. Оглу Эртине чонга дүрген дуза чедирер эмнелгеде ажылдап турар, уруу Шуру — студент. Башкының ийи дугаар оглу Алексей, кенни Олеся беш 5 ажы-төлдүг. Ортун уруу Валерия, хеймери Аржаана — юристер. Болар база өг-бүлелерлиг.
Светлана Давааевна школачы чылдарындан-на эгелээш, орус-тыва дылдарга шүлүк чогаадырынга ынак. Колдуунда студент чылдарында, оон ажылдап тургаш, хөй шүлүктерни чогаадып чораан. 40 ажыг чылдар иштинде бижип келген кыдырааштарының арыннары шуут саргарып, чамдык үжүктери балалып калган. Башкының бижээн шүлүктери «Башкы» болгаш «Кадын» сеткүүлдерге, «Шын», «Эне сөзү» солуннарның арыннарынга башкылаашкын ажылының, тыва чаңчылдар болгаш өөредилге-кижизидилге дугайында чүүлдери удаа-дараа парлаттынып турган.
Ол дендии ырлаар, суурга Культура бажыңынга концерттерге киржип, башкарыкчылап-даа чораан. Өөредилге шугумунга үр чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш «РФ-тиң өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы», «Күш-ажылдың хоочуну» деп бедик аттарга башкы төлептиг болган.
Башкының доостурган өөреникчилерин салаа базып санап четпес. Чамдык доозукчулары Кызылдың, Бии-Хем кожууннуң болгаш аңгы-аңгы школаларда башкызының мергежилин уламчылап, чедиишкинниг ажылдап чоруурлар.
Буянныг иезинге «Хүн кезээде хүннезин, ававыс кезээде бистиң-биле кады чорзун!..» — деп, йөрээп, ажы-төлү, салгалдары чоргаарланып турарлар.
Айлаң БАЙКАРА. Өөк суур.
“Шын” №47 2024 чылдың июнь 26
