Боттарының чурттап эрткен узун назынының дургузунда колхоз, совхоз удуртуп, эки ажылы-биле төөгүге балалбас изин арттырган солун кижилер бар. Оларның чамдыызы бистиң аравыста ам-даа эскет чок чурттап чоруурлар. Ындыг кижилерниң бирээзи мээң чаңгыс классчым Макар Бавукович Донгак. Ол чурттап эрткен амыдыралының, кылган ажыл-ижиниң дугайында меңээ чугаалап берип чораан. Ынчангаш чонга сонуургадып чырыдып бижидим.
Бис иелээ Алдан-Маадыр эге школазынга бирги класска 1954 чылда өөренип кирдивис. Ол школавыстың бичии бажыңы суурнуң кедээ талазында хавак кырынга турган. Ынчан бир солун чүве, 20 хар ажа берген акыларывыс, угбаларывыс бистиң-биле кады өөренип киргени. Ол үеде ырак аалдарындан өөренип келген сургуулдар мунуп келген аъттарын, молдургаларын школа чоогунга өртеп каарга, олар ында оъттап тургулаар чүве ийин. Кажан 5–6 класс чеде бергенивисте, школавысты улай улгаттыр туткан. Ол ынчан 7 чылдыг школа апарган. Хар-назыны улгады берген акыларывыс, угбаларывыс өгленип-баштанып чоргулай барганнар.
Бистиң класстың эки өөреникчизи Макар математикага кайгамчык салым-чаяанныг кижи болган. Хыналда ажылдың бир дугаар вариантызын башкывыс самбырага бижип доозуп турда, Макар деңге бодай шаап алган, харыызын бисче октап бээр. Ийи дугаар вариантыны база ындыг. Ынчан алгебра, геометрия башкызы Байыр Арын-оолович Дүмен эживис Макарны дыка мактаар. Бойдустан чаяалгазы математика талазы-биле эртемден, космонавт болур кижи-дир дээр. Ындыг кижи 100 чылда чаңгыс катап бодараар. Ындыг-даа чадавас боор оң. Ынчалза-даа Макар машина-техниканы дыка сонургаар. Олче салым-чаяаны чая база берген.
Ол үеде 7 класска шылгалда дужаар турган. Дужаап алырга, “Шын” солун арыны хире улуг шынзылга бээр. Ооң-биле техникум, училищеге шылгалда дужаап алгаш, өөрени бээр. Бистиң эживис Макар 7 класс дооскаш, прицепщиктеп, дузалакчы трактористеп ажылдап турган. Ооң күш-ажылчы оруунуң эгези ындыг болган. Прицепщиктээри дээрге чер аңдарар андазын, тараа үрезини чаштырар сеялка дээш трактор соонда кожуп каан кожуг дериг-херекселдерин башкарары-дыр. Ол кончуг берге ажыл. Довурак-доозун аразынга дүне-хүндүс-даа дивейн ажылдап, кожуг машиналарының кырынга кожая берген олурарга, кадыкка база хоралыг.
Бир эвес Макарның ада-иезиниң шыдал-быразы кошкак чурттап турган болза, өг-бүлезинге дузалаар дээш ажылдаан деп болур, а Макарның ада-иези ажылгыр-кежээ, бай-шыырак, суурда эң-не хүндүткелдиг улус турган. Олар чиңгине Алдан-маадырлар-биле хан-дамыры тудуш кижилер. Ачазы кооперация шугумунга хөй чылдарда ажылдаан, ат-алдары бедик садыгжы. А авазы сумунуң херээжен чонунуң ажыл-ижин, ажы-төлүнүң өөредилгезин, корум-чурумун тудуп, баштап чораан. Эрес-кежээ кызымак болгаш, херээженнер звенозу-биле чаа туттунуп турар сумунуң тудуг ыяжы чудуктарны кыштың соогунда-даа, чайның изиинде-даа суурдан 25 км ырак, кадыр дөъш Ара-Арга деп черден аъттары-биле сөөртүп эккеп турган. Ол ёзулуг маадырлыг чорук-тур. Ынчангаш Алдан-Маадыр суурнуң хөгжүүрүнге Макарның ада-иезиниң киирген үлүг-хуузун кижи үнелеп четпес улуг.
Макарның ада-иези, кончуг ажылгыр, кежээ кижилер. Оглу биле кызын ажыл-ишке, өөредилгеге боттарының үлегер-чижээ-биле кижизиткеннер-даа. Ава-ачазының оглунга эң-не өндүр чагыы: күш-ажыл кижини каастаар, ынчан кижи ат-алдарга чедер, бай-шыырак чурттаар. Эртем-номга ынак болурга, угаан-сарыылдыг, чонун удуртуп-баштаар кижилер оон үнерин база ада-иези чагып чорааннар. Макар биле кыс дуңмазы Чечек ада-иезин көрүп өзүп, ажыл-ишке кызымак кижилер болганнар.
Макар прицепщиктеп ажылдааш, машина-техникага хандыкшып, Тываның көдээ ажыл-агый техникумунуң механизация салбырын 1967 чылда дооскан. Оон Эрзинниң “Мөрен” колхозунга кол инженерлеп ажылдаан. Улаштыр дээди эртем херек дээш, Красноярск хоорайның көдээ ажыл-агый институдунуң экономика факультедин 1975 чылда доозуп үнген. Институт соонда “Сүт-Хөл” совхозка автомеханиктеп ажылдаан. Ооң соонда Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелинге инженерлеп база турган. Ажыл-агыйның экономиказын сайгарып билир боорга, ажыл-ижиниң байдалы шоолуг эвес, хожуудаңгай “Большевик” совхозтуң директорунга 1979 чылда томуйлаан. Кажан совхозтуң социал-экономиктиг арга-шинээ экижий бээрге, 1980 чылда “Алдан-Маадыр” совхозту удуртуру-биле чоруткан. Ынчан совхозту хүлээп алырда, ооң күрүнеге өрези ол шагның акшазы-биле 892000 рубль турган. Ам канчаар, өскен-төрээн суурунга улуг эртем-билиин үндүрүп ажылдаар апаар. Арга-дуржулгазы улуг болгаш, карак кызыл ажылдап кирипкен. Кол-ла чүве — совхозтуң чүү чүвеге аскап, өреленип турарын, ооң чылдагаанын тып, экономиктиг санап үндүрүп шыдапканы.
Ажыл-агый дүрген быжыгып эгелээн. 1982 чылда совхоз ССРЭ-ниң көдээ ажыл-агыйларының социалистиг чарыжынга киришкеш, тиилекчи болган. Ол дээш “Алдан-Маадыр” совхозка СЭКП ТК-ның, ССРЭ-ниң сайыттар чөвүлелиниң база профэвилелдерниң болгаш комсомол ТК-ның шилчиир Кызыл тугун, диплому-биле кады тывыскан. Эдеренчизи 14000 рубль акшаны ап үнгеннер. Ол акшаны совхозтуң ажылчыннарынга шаа-биле чедиштир үлээн. ССРЭ-ниң Улус ажыл-агыйының чедиишкиннериниң делгелгезиниң (ВДНХ) хүндүлел самбыразынга “Алдан-Маадыр” совхозтуң адын алдын үжүктер-биле сиилбип бижээн. Ол кажан-даа балалып читпес, тыва чоннуң ат-алдарын кезээ мөңгеде шыгжап арттырганы ол. “Эки кылган ажыл — элеп читпес алдар” деп мерген чугааның утказы бо ышкажыл.
Чөөн-Хемчик кожууннуң “Чыраа-Бажы” совхозтуң ажыл-агыйы шуудавайн туруп бээрге, Макар Бавуковичини совхозтуң директорунга 1986 чылда томуйлаан. Эки ажылдыг “Алдан-Маадыр” совхозту чүге каапкаш, бээр ажылдап чедип келгенин Чыраа-Бажының чамдык чурттакчылары сонуургап айтырып турганнар-даа. Ынчан совет үеде ындыг турган. Кайы кожуунда, кайы школа, колхоз, совхоз, организациялар кошкай бээрге, партияның дужаалы-биле арга-дуржулгалыг шыырак кадрларны ынаар чорудар. Макар Бавуковичини база ынчанган. “Чыраа-Бажы” совхозтуң көргүзүглери шоолуг эвес турган. Ылаңгыя тараа культураларының көргүзүү чавыс. 1 гектардан-на дөңгүп-ле, 2–3 центнер дүжүт ажаап алыр. Ынчангаш чаа директорнуң бодамчалыг кылыр ажылдары-ла хөй болган. Маңаа Макарның социал-экономиктиг болгаш машина-техника талазы-биле эртем- билиглери аажок дузалаан. Эрес-шудургу ажыл-иштиң түңнелинде совхоз быжыг бут кырынга туруп келген. 1 гектардан-на 15–16 центнер дүжүттү ап турар апарган. Совхозтуң ажыл-ижи, социал-экономиктиг байдалы экижип, хөй акша-төгериктиг миллионер ажыл-агый апарган. Совхозтар аразында социалистиг чарышка тиилекчи болуп, шилчип чоруур Кызыл тук-биле шаңнаткан.
Макар Бавукович спортка дески, республика чергелиг мөге, шүүп, үжүүрлежип-даа чораан. Чижээ, Сүт-Хөлге “Семис-оол Сарыглар”, Теве-Хаяга “Доктугу Моңгуш”, Иймеге “Кашпалдың эзири” деп аттыг кубоктарның эдилекчизи. Алдан-маадырларның тура халыышкынының 90 чыл оюнга тураскааткан республика чергелиг хүреш маргылдаазынга шүүлген. Деңзи аайы-биле тыва хүрешке республика чемпиону. Кышкы үеде хөккей ойнаар, лыжага маңнаар. 1975 чылда стол теннизиниң маргылдаазынга чемпионнаан. Бильярд ойнай бергенде, кайгамчык солун. Кий-биле шанча бергенде, чүгле карак оду кызаңнаар, шарлар боттары-ла үттерже шуужуп киргилей бээр. Хөл шыдыраага кедергей ойнаар. Макар Бавукович РСФСР-ниң күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини.
Уран чүүлге аажок сундулуг, баянга чараш аялгаларны ойнай бээр. Совхозтарга директорлап, удуртукчу органнарга ажылдап чорааш, аныяктарны спортче хаара тудуп, оларның-биле кады хүрежип, ойнап, корум-чурумну тудуп турган.
Макар Бавукович Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырга даргазынга ажылдап тургаш, он дөрткү Далай-Лама башкыны 1992 чылда бедик деңнелге уткуп хүлээп алгаш, аъткарып чоруткан. Ынчан ол удуртур-баштаар талазы-биле талантызын көргүскен. Ол дээрге Бүгү-делегей, Россия чергелиг хемчег ышкажыл. Даштыкының болгаш Россияның буддистери ону хайгаарап, ооң дугайында журналистер солун-сеткүүлдерге чырыдып турган. Ол уттундурбас төөгүлүг болуушкун болуп арткан.
Макар Бавукович, ооң кады төрээн кыс дуңмазы Чечек Бавуковна ада-иезиниң өндүр чагыын чандыр баспайн, бергелерге тура дүшпейн, ажыл-ишке кызымак болуп, алдар-атка четкеннер-даа.
Шынап, чараш дуңмазы Чечек Бавуковна Бора-Тайга школазын алдын медаль-биле дооскан. Оон улаштыр Томск хоорайның эмчи институдун тергиин эки өөредилгелиг дооскаш, улаштыр Москвага ординатурага 2–3 чыл өөренген. Дээди категорияның шыырак билиглиг эмчизи Тыва чоннуң кадыы дээш уйгу-дыжын бодавайн ажылдап чораан. Сөөлгү үеде Кызыл хоорайның дүрген дуза чедирер станциязын удуртуп-баштап, чоннуң амы-тынын камгалап чораан. Тыва Республиканың алдарлыг эмчизи, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы аттарның эдилекчизи. РФ-тиң болгаш ТР-ниң кадык камгалалының дээди хүндүлүг бижиктериниң эдилекчизи. Орден, медальдары база арбын. Ава-ачазының өндүр чагыын күүседип кааш, чараш эмчивис ээп келбес өске оранче арай эрте чоруй барганы хомуданчыг.
Макар Бавукович бо чылдың август 24-те 79 харлаан. Ол ам-даа бистиң аравыста бар. Ооң бүдүрген чаагай ажыл-херектериниң факт-барымдаалары, бүгү-ле эки кылган ажылдарының бадыткалы архивте бар. Чамдыктарын боду кадагалап шыгжап чоруур. Бурган чаяаган ындыг салым-чолдуг кижи.
Александр ООРЖАК, күш-ажылдың хоочуну, журналист.
«Шын» №69 2024 чылдың сентябрь 11
