Сөөлгү үеде аңгы-аңгы грантылар деткимчези-биле хөй төлевилелдерни улус боттандырып турар. Оларның аразында “Культурлуг автобус” деп чурттакчы чонну уран чүүл дузазы-биле хөгледип, сагыш-сеткилин көдүрер сорулгалыг социал ужур-уткалыг төлевилел өскелерден ылгалдыг, чонга чоок болган. Ооң автору Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи, Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжиниң башкызы Тана Хөвең-оол. Солун төлевилелиниң боттандырылгазының дугайында артист-биле кыска чугааны кылган бис.
— “Культурлуг автобус” төлевилел дугайында бодал чүден эгелээнил, сонуургадып көрүңерем, Тана Эрес-ооловна?
— Бодум хоорай иштинде чонну аргыштырып турар хөй-ниити автобустарынга бо-ла олурар болгаш, доктаамал эскериглерни кылыр мен. Ындыг үелерде бистиң чоннуң социал байдалы, оларның таваржып турар чидиг айтырыглары тодазы-биле көстүп кээр. Уран чүүл кандыг-даа кижиниң сеткилин өөртүп, нарын айтырыгларындан алаактыра бээр болгай дээш хөй-ниитиниң автобузунга бир-ле солун чүүлдү кылып көрген болза, деп бодал төрүттүнүп келген. Ол бодалымны Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжинде “Библиотековедение” салбырының башкызы Олеся Хертекке чугаалааш, канчаар боттандырып болурунуң аргаларын дилеп эгелээн бис. Бисти уран чүүл колледжиниң удуртукчузу Айлаңмаа Каң-оол болгаш өске-даа кады ажылдап турар коллегаларым деткээн. Ону боттандырар дээш, ТР-ниң Чазак Даргазының грантызынга киришкеш, 150 муң рубль деткимчени алгаш, баштайгы базымнарны кылып эгелээн бис. Ынчаар-ла бо төлевилел эгелээн чүве.
— Төлевилелди боттандырар чогаадыкчы бөлүктү канчаар шилип алдыңар?
— Чазак Баштыңының грантызынче киржир чагыгны киирипкеш, ооң харыызы келбээнде-ле, кандыг боор эвес, чон канчаар хүлээп алыр эвес дээш, колледжиниң ыры салбырының доозукчу сургуулдары болгаш баян башкызы, композитор, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Томас Монгуш-биле шенелде көрүлдени кылып эгелээн бис. Ырыларның репертуарын бо башкы кончуг таптыг шилип, чонга билдингир ырыларны сургуулдарга өөредип, белеткээн. Хоорайда халып турар узун АТБ-ниң автобустарынга дириг үделге-биле ыры-хөгжүмнүг үнүүшкүннерни колдуунда байырлалдар уткуштур кылырывыска, чон дыка эки хүлээп алган. Ол албан чериниң удуртулгазы-биле баш бурунгаар дугуржулганы кылырывыска, олар кандыг маршрутка чоруурувусту айтып бергеш, чолаачызы-биле кондукторну сагындырып каан боор чорду.
— Чон канчаар хүлээп алды? Кандыг күзээшкиннер чугаалаар-дыр?
– Эгезинде утказын билбейн турдулар. Оон чоорту автобуска кирип кээривиске-ле, өөрүшкү-биле уткуп эгелээн. Автобус долдур пассажирлер бистиң-биле кады билир ырыларын мага хандыр ырлажып ап турдулар. Оларның аразында ыглажып-даа, каттыржып-даа, чаптап-даа олурар улус бар боор чорду. Оон аңгыда, студентилер шүлүктерни номчуп турда, улустуң арын-шырайы өскерлип, бичии када-даа болза, нарын айтырыгларындан алаагып турарын эскерип турдувус.
Бо үнүүшкүннерге колледжиниң ыры салбырының 2-ги курузунуң сургуулдары Күдерек Иргит, Айлана Тюлюш, Сайлаш Ондар эң-не идепкейлиг киришкен. Черле ынчаш, өске-даа сургуулдарывыс бо төлевилелге улуг сонуургалдыг болгаш изиг күзелдии-биле киришкени меңээ өөрүнчүг болду. Хөй кижиниң кичээнгейин билдингир баянист Томас Монгуш хаара тудуп турганын демдеглевес арга чок. Бо башкывыстың сагыш-сеткили, иштики делегейи черле бир онзагай болгаш, улуска дыка сонуурганчыг болуп турган. Ол баянга ойнап эгелээрге-ле, чон дирлип-ле үнүп кээр чорду.
Бо ажылды удаа-дараа чорудуп эгелээнивисте, июнь айда Чазак Даргазының грантызын ойнап алган дугайында эки медээни алгаш, ам-на тодаргай ажылдап кирипкен бис. Эгезинде флешкаларга шүлүктер бижиткеш, ону автобус чолаачыларынга үлээш, доктаамал чонга дыңнадып турарын дилээн бис.
— Ол ажылга кымнар киришкенил?
— Бистиң В.Көк-оол аттыг Национал театрывыстың удуртулгазының деткимчези улуг болганын демдеглекседим. Флешкалар-даа садып берди, театрның студиязынга шүлүктер бижидеринче профессионал артистерни-даа хаара туткан. Ол эш-өөрүмден аңгыда, Кызылдың уран чүүл колледжиниң сургуулдары база шүлүктерни номчааш, бижиттирген. Шупту шүлүктерни тыва дылга номчуп турган. Ниитизи-биле 30 ажыг флешкаларны кожууннарже болгаш Абаканче чон аргыжылгазын хандырып турар АТБ автобустарының чолаачыларынга үлеп берген бис. Чолаачылар ону дыка амырап, шынап-ла, чонга дыка херек чүүл-дүр деп, хүлээп алдылар.
— Автобуска ыр-шоорлуг үнүүшкүннер чедиишкинниг болганын удаа-дараа социал четкилерге көргүзүп, бижип турган. Ам шии көрүлдези дээрге, шала нарын ышкаш-тыр. Ону канчаар боттандырдыңар?
— Шииниң сценарийинче база-ла амыдыралдан чижектерни кииргеш, Тываның В.Көк-оол аттыг Национал театрының кол режиссёру Леонид Каң-оолга көргүскеш, ооң сүмелээни ёзугаар белеткеп кирипкен бис. Амгы үеде социал чидиг айтырыгларны көдүрүп турар шииниң ады “Бодалдар”. Ында он сургуул киржип турар. Кол рольдарда 4 кижи бар: доктаамал чурттаар чери чок ортумак назынныг херээжен кижини Аюша Дастан (1 курс), улус айбызынга кара ажылдар кылып чоруур бөдүүн ашакты Кежик Монгуш (2 курс), оорланып чоруур өскүс оолду Чечен Монгуш (1 курс), 40 хар үезинде херээжен кижини Жанна Кечил-оол (2 курс) ойнап турар. Бо шииде кижилерни бот-боттарынга камныг, амыдыралдың кадыг-берге байдалынга таваржы берген улусче кижизиг хамаарылгалыг, тыва чонувус бот-боттарынга камныг болурунче кыйырып турар мен.
...Автобус доктааптарга-ла, шииниң бир маадыры кирип кээр. Кондуктор доктаамал чурттаар чери чок, арын-бажы көктерлиг, хирлиг-чуттуг херээжен кижини киирбейн турда-ла, чүткүп кирип келгеш, бо хүнде чүге ындыг салым-чолдуг апарганының чылдагаанын чонга чугаалап эгелээр. Ынчалдыр дөрт автобус доктаамындан кирип келген шииниң маадыр бүрүзү чүге ындыг байдалда келгенин чугаалап турар.
— Декабрь 13-те автобуска шиини база катап көргүскен болгай силер. Кончуг чараш амыдыралдыг, ажыл-агыйлыг, ынак ажы-төлдүг чораан өг-бүле чүге бусту берген? Аныяк чараш ава чүге чурттаар чери чок кудумчулар кезип, тояап, бок төгер контейнерлерден чем артыы дилеп чип, кыштың соогунда автобустардан үндүр октадып чоруурул? Чүге өскүс оол карман үжээр ооржу апарганыл? Бөдүүн өг-бүледен оолдуң өг-бүлезин хандырар дээш, кандыг-даа кара ажылдан чалданмайн кызып чорда-ла, акшага тотпас кара сагыштыг кадайының каржы аажылалындан ооң түреп чоруурунуң дугайында көрүкчүлер шииден көргеш, харыыларны алган.
Чанывыста болуп турар амыдыралдан чижектерни көргүскен шиини сургуулдар кандыг-даа артистерден дудак чок ойнап көргүстүлер. Дыка сонуургадым. Социал айтырыгларны көдүрген шиини моон соңгаар каяа, кажан көргүзер силер?
— Улуу-биле четтирдивис! Эгезинде шиини белеткеп алгаш, хөй-ниитиниң аргыжылга транспортунга көргүзер мурнунда, театрның автобузунче республиканың культура адырында билдингир кижилерни, өске-даа удуртукчуларны чалааш, комиссияга дужааган бис. Кызылдың уран чүүл колледжиниң мурнундан үнгеш, “Даш хоорайжыгаш” чанынга чедир 1 шак үргүлчүлелдиг шиини сонуургап көргеш, моон-даа соңгаар автобуска шиини шак ындыг маршрутка көргүзер дээн. Ол автобуска шии көрүксээн улус А.Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжиниң сайтызындан чарлалды көрүп тургаш, баш бурунгаар олудун садып алыр. Төлевилелде кииргени ёзугаар шиини ийи удаа көргүзер дээн. Көргүстүвүс. Келир чылын кандыг болуру, чоорту билдине бээр боор.
— Бо боттандырган солун төлевилелиңерден аңгыда, бо чылда силерниң чогаадыкчы ажыл-ижиңерде дыка-ла хайныышкынныг эрткен боор деп билип тур мен. Уран-чечен тыва фильмге база ойнап турган болгай силер.
— Ийе. Бо чыл меңээ дыка дүжүткүр чыл болду. В.Петров, Р.Ооржактың тырттырганы “Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп уран-чечен фильмге болгаш кинорежиссёрунда өөренип турар эжим Шораана Ондарның “Кызыл-Хая” деп фильминге ойнаар аас-кежиктиг болдум. Ол ышкаш бо чылгы чаа шиилер дээр болза, режиссер Орлан Монгуштуң тургусканы “Сүттүг хоран” деп солун шииде Хустинаның ролюн бээрге, ол овур-хевирни дыка сонуургап, чаптап ойнаксаан мен. “Өскүс-оол” мюзиклде даңгынаның авазын ойнап турар мен. Чогум артист ажылымга дыка ынак мен. Кандыг-даа роль меңээ дыка эргим болгаш үнелиг.
— Чогаадыкчы ажыл-ижиңерден аңгыда, чүү чүве силерни өөртүп чоруурул?
— Амыдыралымда эң-не улуг өөрүшкүм – авам, ажы-төлүм, өг-бүлем. Оглум, кызым бирээзи – 4 класс, өскези – 6 класс. Авамны Раиса Дулуш дээр, ачам бичии турумда-ла чок болган. Артист-даа, башкы-даа ажылымга четтигип, эвээш-биче чедиишкиннерлиг болуп чоруурум дээрге, авамның ачы-дузазы. Ол дээш авамга мөгеер мен. Өөм ээзи-биле (Чиңгис Хөвең-оол) чүгле ажылче шымныгып, чай чок апаар үелеривисте авам уруг-дарыывысты карактап, аъш-чемин кылып артып каар. Ол ышкаш театрда болгаш колледжте ажылдап турар коллективтерим удуртукчулары, эш-өөрүм мени бурунгаар чаа-чаа ажыл-херектерже чүглендирип чоруурунга өөрүп четтиргеним илередир-дир мен.
— Удавас Чаа чыл келир болгай. Чүнү күзеп чугаалаксаар-дыр силер?
— Эртип турар чылга четтиргеним илереткеш, үнүп келир Чаа чыл уткуштур бүгү кижилерге быжыг кадыкшылды, бедиктерже бүзүрелдиг чүткүлдүг, бот-боттарынга камныг болурун күзээр-дир мен!
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны Т. ХӨВЕҢ-ООЛДУҢ архивинден алган.
“Шын” №96 2024 чылдың декабрь 14