Шаңгыр-оол СУВАҢ,
Тываның улустуң чогаалчызы
Хоорай ыттары
(Тоожудан үзүндү)
Хава ыт хоорайның чавыт бажыңнарының бирээзиниң хөмүр-даш кажаазының иштинде сириңейнип чыткан. Соок кышкы узун дүннү өттүр ол орта удуваан. Тос-тостуң соогу шыдажыр аргажок кылдыр хаарып кээрге, ынай када кум дээн уйгузундан отту чаштап, ыжык чер дилеп, ыңай-бээр соястап чыда хонган. Хөмүр-даш узуп алгаш аппарганындан оңгарара берген чер тып, дүрлүп-дүрлүп чыдып алгаш, ам-на харын элээн чылыгып, даң бажында удуй берген. Ооң уйгузу ханы эвес, янзы-бүрү коргунчуг дүштер-биле дүвүренчиг болган. Хава ыттың хүн бүрү чуртталгазы дүшке кирип турган. Улуг-улуг, бедик-бедик ыттар ону ызырты сүрүп кээрге, кара маң-биле дескеш, ол-бо былдап чадап кааш, кортканындан сыйт кыннып, отту чаштап чыткан. Ол-ла ыттар ооң тып алганы сөөгүн азы хлеб артынчызын хунаай бээрге, удурланып, дүжүнде ырланы-даа бээр. Кижилерниң буттары база ооң дүжүнге кирген. Хөй буттарның аразынга азып-тенип, бирээзи ону тептерге, аарышкылыындан сыыңайнып, отту хонуп келген. Улуг-улуг ыттар-даа, кижилерниң хөй буттары-даа дүш-түр деп билип, хава оожургап, база катап чоорту удуй берген. Бир-ле кижиниң ооң чанынга харны кыжырадыр кылаштап келгенин, демирниң кыңгырт дээнин хава уйгу өттүр билип чыткан, ынчалза-даа тура халааш, маңнап ыңай болур дээш, шимчеп-даа, ээрер дээш, ээрип-даа чадап каан. Харам бастыга берген ыттың эът-кежи сириңейнип чыткан. Бир-ле чидиг чүве аңаа аарышкылыы аажок дээптерге, хава ээре каапкаш, тура-ла халаан. Хөмүр-даш узуп ап турган кижи белиңнээнинден атпаш кыннып, хүүрээн октапкан.
Ээрбишаан, хөмүр-даш кажаазының иштинде ыңай-бээр маңнап турар хаваны көрүп кааш, кижи хорадап:
– Сек боор бо, кижи угаан-куду үндүргү дег – деп, ол кончуттунуп, хүүректи сегирип алгаш, ытты соп эгелээн.
Хүүрек аңаа дегген санында-ла, хава кыпсынчыы аажок сыыңайнып, үнер үттү тыппайн, ыңай-бээр карак-кулак чок халып-ла турган. Канчангаш-ла үт таваржып кээрге, үне халааш, баш углаан угже ыңай-ла болган. Пат шаа төнгеш, тура дүшкеш, эгиштеп, хөмүрзүг харны чип каап турган. Оожургап келгеш, будунуң саргып аарыырын ам кээп билип каан. Чылгаарга, будунуң кежи кести берген, ол балыгдан сыстып төгүлген хан дылынга ажыксыг-ажыксыг келген. Балыын чылгап-чылгап, улаштыр аскаңгырлап чоруп каан. Ол калгып чорааш, боктуг улуг демир хааржакты чиңчерлеп турар кижиге таваржы берген. Ырактан чыдыыргаарга, хлеб биле эът чыды келген. Чыттан хаваның аштаары дам барып, чаагының суу сайырап, чем чиксээри кедергей апарган. Ынчалза-даа хааржак чанынче чоокшулаарындан ол корткан. Кажан кижи хааржак чанынга турда, аңаа чоокшулай бээрге, туткан тутканы-биле хап-соп болур деп чүвени, каш катап соктуруп чораан болгаш, хава эки билир. Кижиниң чоруй баарын манап, оон элээн ыракка ыт олуруп алган. Демги кижи хааржакка кастынарын соксаткаш, олче көрүп кээрге, хава багай буду-биле аскаңгырлап, ырай берген.
Кижи:
– Чук-чук, чук-чук, бээр кел – деп кыйгырган.
Хава кулактарын сүүреңнетсе-даа, ооң чанынче чоокшулаваан.
– Ма – дээш, олче бир-ле чүве октап, кижиниң холу карбаш дээрге, хава «сыйт» деп алгыра каапкаш, оранчок аткаар халый берген.
– Кижилер сени эттеп, кезедип каапты бе? – деп, кижиниң чүнү айтырганын билбезе-даа, ооң үнүнде каржы хөөн чогун хава эскерип каан.
Хава чыдыыргаарга, кижиниң октап берген чүвези хлеб болган. Ыт кижиден карак салбайн, доң хлеб кескиндизин кончуг оваарымчалыг ызырып алгаш, элээн ыракка барып, харамдыгып хемирип эгелээн.
– Канчап аскай бердиң, хаважыгаш? – деп, кижи айтырган. – Ыттар херип каапты бе азы кижилер эттеп каапты бе?
Харыызынга хава кудуруун чайган.
– Мени база кижилер эттеп шаг болган – деп, кижи чугаалаан. – Ыттар база ызыргылап турган. Ма, мону база чип ал – дээш, база бир хлеб кескиндизин черже октапкаш, хааржактан уштуп алган шилдерин кыңгырадыр шоодайлап эгелээн.