Ай-Демир Шыыраптың ажыл-чорудулгазының дугайында очерк
Башкы: Көрүңерем, уруглар, бо бызаа канчаар туруп алган-дыр?
Бирги өөреникчи: Мурнуку ийи будун бурунгаар сунгаш, мойнун доңгайтып алган, бажын көдүрүп алган-дыр, башкы.
Башкы: Оон өске чүнү эскердиңер?
Ийиги өөреникчи: Соон достайтып алган, кудуруун көдүрүп алган.
Башкы: Эки-дир, уруглар. Оон өске солун чүве бар-дыр бе?
Үшкү өөреникчи: Кыдыынче көрүп алгаш, бир караан базып алган чүве-дир, башкы.
Башкы: Ол канчап турары ол?
Ооң соонда бичии өөреникчилер: ”Чаа оттуп келди, ыйнаан... Караа аарып тур ыйнаан... Че, ойнаалам деп тур ыйнаан, башкы” – дижип, чир-шоң дүжүп каттыржы бердилер.
Бо кичээлдиң бичии кезиин Кызылдың Немелде өөредилге төвүнге ажыл-херек аайы-биле киргеш, душ болуп көрдүм. Өөредилге төвүнүң башкызы өөреникчилерге “лепка кичээли” деп кичээл эрттирип тура, бир өөреникчизиниң пластилинден кылган бызаазын, өскелерниң-даа кылган чүүлдерин онзалап демдеглеп, мактап, канчаар чараштыр кылыптарын айтып берип турду. Шупту өөреникчилерниң сонуургалдыы-даа, хөглүг-омаа-даа аажок, аразында чалгаараан кижи-даа чок дээрзин дораан эскердим. Башкызы өөреникчилеринге пластилинден, чонар-даштан, ыяштан, гипстен, дойдан янзы-бүрү дүрзүлер кылырын өөредип турар. “Бичии кижиниң холдарында мергежил хөй болган тудум, ооң угааны улуг бо- лур” – деп, сураглыг педагог В. Сухомлинскийниң сөстери бар болгай” – деп, башкы тайылбырлады. Ооң өөреникчилери шуптузу-ла кайын чурукчулар, скульпторлар болу бээр деп, ынчалза-даа бо кичээлдерге алган билиглери болгаш мергежили оларның угаан-медерелин сайзырадып, ооң-даа соонда бүгү назынында артып каар дээн бодалды башкы аңаа немей илеретти.
Оларның башкызы – Ай-Демир Далааевич Шыырап шериг соонда Тывазынче эглип келгеш, Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл училищезинче өөренип кирип алгаш, 2004 чылда “Живопись. Уран чурулга башкызы” деп тускай эртемни чедиишкинниг доозуп алган. Дипломну алгаш, ол Кызылдың үнү чок уруглар школазынга болгаш школа-интернатка башкылап, бөлгүмнер эрттирип турган.
САНКТ-ПЕТЕРБУРГКА
2009 чылда Санкт-Петербургтуң арга-арыг техниктиг университединче дужаап кирип алгаш, 2014 чылда инженер мергежилдиг болуп дээди эртемни чедип алган. Сургуулдап турган чылдарында университетке уран чүүл бөлгүмүн ажыдып алгаш, өөренмишаан башкылап турган. Бөлгүмнүң киржикчилери – ооң өөреникчиле- ри – янзы-бүрү омак-сөөктүг аныяктар хөй санныг мөөрейлерге, делгелгелерге киришкеш, шаңналдыг черлерни чаалап ап турган. Ол-ла чылдарда Санкт-Петербургтуң хөй-ле музейлери-биле керээ чарып алгаш, ажылдап турган. Чижээлээрге, Эрмитажка өске чурттардан делгелгелер кээрге, үргүлчү барып көрүп, ооң соонда чамдык залдарга гид болуп ажылдап турган. Орус музей, Этнографтыг музей, Кунсткамера, Шажын-чүдүлге музейи ооң үргүлчү баар, кады ажылдажылга кылыр музейлери болу берген. Оларның аразында Шажын-чүдүлге музейиниң шаманизм залында Ай-Демир Шыыраптың кылган ажылдары база делгеттинген, оларны бүгү делегейден келген улус сонуургап көрүп турар. “Делегейниң хам чүдүлгезиниң дириг эртинези”, төөгү эртемнериниң доктору, Тываның улустуң чогаалчызы Монгуш Кенин-Лопсанның кады өөренип чораан эштери-биле таныжып алганы база дыка улуг салдарлыг болган. Ол улуг эртемденнер Санкт-Петербургтуң музейлеринде болгаш эртем-шинчилел институттарында ажылдап чоруур болган. Монгуш Борахович болгаш ооң эштери-биле чогаадыкчы харылзаа Ай-Демир Далааевичиниң бүгү талазы-биле сайзыралынга дыка улуг идигни бергени чугаажок.
“Санкт-Петербургка, Москвага даштыкы чурттардан делгелгелерни үргүлчү барып көрүп, бар шаам-биле өөренип ап чораан мен. Чижээлээрге, ат-сураглыг Прадо музейиниң эккелген делгелгелерин каш-даа катап көрген мен. Ынак чурукчуларым болгаш скульпторларым Микеланджелонуң, Леонардо да Винчиниң, Караваджонуң, Пикассонуң, Ван Гогтуң, Босхтуң, Айвазовскийниң (океанны көрген далайжы кижи болгаш ыйнаан), Малевичтиң, Кандинскийниң болгаш өскелерниң-даа ажылдарын боттарын (подлинниктерин) көрүп шиңгээдип ап чордум. Репродукция биле ажылдың бодун көөрү көңгүс ийи аңгы – кандыг-бир кижиниң фото-чуруун азы дириг бодун көөрү-биле дөмей. Бир сонуургаан чүү- лүм – Япониядан келген хылыштар – катаналар делгелгези болган. Колдуунда-ла чонар-даш-биле ажылдап чораан мен. Ынчалза-даа өске-даа материалдар-биле – хөм, даш, демир, ыяш, сөөк-биле ажылдаарының аргаларын шиңгээдип алыр дээш кызып чор мен. Ол талазы-биле меңээ ат-сураглыг ус-шеверивис Владимир Шөмбүлович Салчактың арга-сүмези канчаар-даа аажок улуг үнелиг. Мен хамаанчок, Тыва-биле кожа-хелбээ турар республикаларның ус-шеверлери Владимир Шөмбүловичиден өөренип ап турар болгай. Чаңгыс курсчум Өлчей Санчат-оол-биле демнежип тургаш, бичии дарганнаар чер бөрбектеп алгаш, ажылды база шиңгээдип ап тур бис. Дыка солун ажыл-дыр" – деп, Ай-Демир Далааевич сонуургатты.
АЧАЗЫН ДӨЗЭЭН
Кажан канчап уран чүүлдү сонуургай бергениниң дугайында айтырарымга, “Бичии тургаш, ачам Далаа Кара-Салович Шыыраптың чонар-даштан кошкар чазап органын көрген мен. Чогум ол боду профессионал даш чонукчузу эвес, а төөгү башкызы база янзы-бүрү хөгжүм херекселдеринге ойнаар хөгжүмчү кижи. Хөгжүмге салымы сураглыг композитор Дамба Хүреш-оол-биле кады төрээн угбашкылар оолдары болганында боор оң. Ынчан караамга көзүлдүр-ле борбак даш дүрзүленип чоруй, кошкар болуп хуула бергенин ам-даа утпас мен. Эртен даң агарып чорда, тура халааш, ачам-биле иелээ Сарыг-Хаяже үнүп, даш чалап ап чораанывыс-даа уттундурбас. Ону анаа-ла казып албас, тускай езулалдыг дилеп, чалап алыр чүве болгай. Оон аңгыда, кады төрээн акым Ай-Мерген база чүү-даа кылыр, шевер кижи чораан. Ол ам бистиң аравыста чок. Кады төрээн дуңмам Александр база чазаныр, кончуг ус-шевер кижи. База бир кол чүүл – төрээн черимниң бойдузу ирги бе деп бодаар мен. Шуй суурнуң чанында тайга эдээ черниң шапкын хеми – Ак-Хем унунда кайгамчыктыг чараш чурумалдыг, катап-катап барыксаарым черлерим хөй. Аңаа чоруурга, сыын-мыйгак-даа, черлик хаван-даа, өске-даа улуг-биче аң-мең бо-ла көстүп кээр чүве. Бойдустуң ол бүгү чараш-каазын дашка болгаш уран чурулгага чуруп, сиилбип арттырган болза деп бодаар мен” – деп, ол чугаалады.
КҮЗЕЛДЕРИ БҮДЕР
Ооң бо бодалы анаа-ла бир хоозун күзээшкин болуп артпайн, чоорту боттанып бар чыдарын ооң хөй санныг ажылдары болгаш чедиишкиннери херечилеп турар. Тыва Республиканың Өөредилге яамызының эрттиргени “Мастерлер хоорайы” деп мөөрейниң тиилекчизин белеткээни дээш шаңнал, Россияның Федерация чөвүлелиниң эрттиргени “Чонар-даш – 2022” деп мөөрейниң тиилекчилерин белеткээни дээш шаңналдары шыырак башкы дээш алган шаңналдары болду. Бодунга хамаарышкан шаңналдарын айтырарымга: “Харын, мында каш диплом бар ирги бе? Чамдыктары бажыңымда саазыннар аразында чыдыр боор оң” – дээш, каш-ла диплом уштуп эккелди. “Өөреникчилериниң чедиишкиннерин бодунуң чедиишкиннеринден артык үнелеп чоруур кижи-дир. Езулуг-ла башкы кижиниң сагыш-сеткилинден, угаан-медерелинден үнген быжыг туруш-тур” – деп эскерип кагдым. Янзы-бүрү мөөрейлерге, делгелгелерге шаңналдыг черлерни ап, тиилекчи-даа болган дипломнарының аразындан бодум хуумда, чүге-ле ийик, Москвага болуп эрткен “Сокровища Севера. Мастера и художники России” деп Делегей чергелиг XVI болгаш XVII делгелге-ярмаркаларның III-кү (2021 ч.) болгаш II-ги (2022 ч.) чергелиг дипломнары-биле шаңнатканын онзалап демдегледим.
Уран чүүл талазы-биле бодал-сагыжын сонуургап айтырарымга, “Чижээлээрге, чонар-дашка эрте-бурун улусчу уран чүүлдүң канон-дүрүмнерин делегей уран чүүлүнде академиктиг школаны эртери ышкаш, шак-ла ынчаар шиңгээдип, сиңирип алыр болза эки. Ооң соонда бодуңнуң чогаадыкчы ажылыңны сайзырадырынга быжыг үндезин болур. Мээң бодум хуумда шаам-биле бодалдарым база бар. Чижээлээрге, кандыг-ла-бир дүрзүнү кылып тургаш, бир-ле ырның – “Бажы бедик Бай-Тайга” азы “Чиңчиниң ыры” дижик – аялгазын дашка сиилбип кагза деп бодаар мен. Эртенги азы кежээки хаяа чырыынче көрүп турар кижиниң иштинде сеткилин азы арга-даш аразында сыылаан хаттың, чүзүн-баазын куштарның эткенин кандыг-ла-бир овур-хевир-биле дамчыдыпса...” – дээш, ол шала эпчоксуна бергеш, бодун боду кочулаан- зыг "Ол-даа белен эвес чүве-дир ийин, мый-ыттың сагыжы тайга бажында дээр ийик бе?" – деп кагды. Ынчалза-даа бодал болгаш күзел мурнуңда чуруттунуп, кыйгырып турар болза, уран чүүлдүң бүгү-ле аргаларын ажыглап тургаш, ону чедип алыр дээш кызар апаар, ол бодал-күзелди аныяк-өскенге чедирер дээн бодалды бүзүрелдии-биле илеретти. Шынап-ла, Ай-Демир Далааевичиниң улуска чедириксеп чоруур бодалдары хөй кижи-дир деп билдим. Оларның бирээ- зи – ооң эш-өөрүнден билирим чүүл бар. Өг-бүлезинге, төрелдеринге, эш-өөрүнге, аныяк салгал- га – кымга-даа “арага-биле эдеришпейн көрүңер, бүгү чүвени элээр карактар-биле, элээр угаан-биле көрүп, бодап чурттаарга, амыдырал кайы хире онза, чараш, чырык болгаш ханы уткалыг-дыр” деп чагып-сургап, элээр амыдыралды суртаалдап чоруур кижи. Төрээн чонувуска канчаар-даа аажок эргежок чугула чагыг-сүме-дир деп санаар мен.
Тываның даш чонукчуларының эвилелиниң кежигүнү, чурукчу, ус-шевер, башкы Ай-Демир Далааевичиниң күзелдери бүдер-ле болзунам, ыры-хөгжүм, сагыш-сеткилдиң шимчээшкиннери болгаш бойдустуң шимээн-даажы ооң чонуп сиилбээн даштарындан кажан-на-бир дыңналы бээр-ле болзунам!
/ Эдуард МИЖИТ,
ТР-ниң улустуң чогаалчызы.
