Хамаатыларның хууда эрге-ажыында чер участоктары чыл чылы-биле ажыглаттынмайн, чашпан долдур өзе берген чыдарының чижектери Тывада дыка хөй.
А ол хирезинде хөй кижилер бажың-балгат тудуп алыр чер участоктарын эң ылаңгыя найысылал Кызыл хоорайдан, ооң чоогунда дача участоктарындан дилеп, харын-даа мырыңай тыппайн турар. Чыл чылы-биле ажыглаттынмайн турар чер участоктары оң болгаш солагай талакы дачаларда, Вавилин ээтпээнде эвээш эвес. Дачалар ниитилелдериниң удуртукчулары оларны чер хереглеп турар кижилерге бериптер дээрге, ол участоктар ээлерлиг боор. Мындыг янзылыг чүүл болбазының үндезиннери российжи хоойлу-дүрүмде амгы үеде тыптып келген. Президент Владимир Путин ажыглал чок черлер дугайында Россия Федерациязының хоойлузунга холунуң үжүүн салган. Бо хоойлу 2025 чылдың март 1-ден күштүг апаар. Садып алган азы тус чер органнарындан чөпшээредип алган чер участоктарлыг хамаатылар оларны үр үеде ажыглал чок чыттырган болза, чер участоктары чок артып каарының барымдаазы бар – оларны күрүнениң тус чер эрге-чагыргалары хураап ап, чер хереглеп турар өске хамаатыларга дамчыдып берип азы садып болур.
Ажыглал чок черлер дугайында РФ-тиң хоойлузу чер участоктарының ажыглалын экижидеринче, черни бокталдырбазынче, ажыглал чок чер участоктарынга өрттерни болдурбазынче, оларны кем-херек үүлгедиглери болур девискээрлер кылбазынче угланган. Ажыглал чок чыдар чер участогун хураап алыры чер ажыглалын экижидериниң эң сөөлгү болгаш шыңгыы хемчээ дээрзин юристерниң тайылбырларында демдеглеп турар. Бир эвес хамааты ооң эрге-ажыында чер участогун күрүне хураап албазын дизе, ооң ажыглалын экижидер талазы-биле ажылдарны херек кырында кылып чорудар ужурлуг. Ол дээрге чер участогунда чашпан үнүштерни болгаш бокту аштап-арыглаары, ногаа аймаа олуртуру, бажың тударынга белеткел дээш өске-даа ажылдар-дыр.
Чер участогу ажыглал чок чыдар деп санаарының негелделерин база хоойлуда көрүп каан. Хууда бажың тудар дээш чөпшээредип азы садып алган участокка 2 чыл дургузунда бажыңның таваа салдынмаан азы бажың тударының ажылдары кылдынмаан болза, ону ажыглал чок чер участогу деп санаар.
Сад-огород участогу эрге-байдалдыг чер участогунуң девискээриниң 50 хуузу бокталган, ында чашпан үнүштер 1 метрден бедик өзүп турар, херим болгаш кажаа-хораа үр үеде септеттинмээн, участокка 3 чыл дургузунда ногаа аймаан тарып өстүрбээн болза, ындыг сад-огород участогун ажыглал чок деп санаар.
Ажыглал чок чыдар чер участоктарын илередип тыварының аргалары көңгүс бөдүүн деп юристер санап турар. Ол дээрге ажыглал чок чер участоктарының дугайында чанында участоктар ээлериниң тус чер эрге-чагырга органнарынга киирген хомудал билдириишкиннери болгаш дыңнадыглары. Ажыглал чок участоктар кожа участоктарның ээлеринге дыка шаптыктыг болгай: бок үнүштерниң оларның участоктарынче тарап өзери, ээн участоктарга хөй кижилерниң чыглыры болгаш арагалаары дээш оон-даа өске. Ажыглал чок черлер дугайында РФ-тиң хоойлузу күштүг апаарга, ээн чер участоктарынга хамаарыштыр хомудалдар болгаш дыңнадыглар көвүдээр деп юристер демдеглеп турар.
Агаардан хайгаарал чорудар коптерлер ышкаш техника сайзыраанда, ажыглал чок чер участоктарын белени-биле илередип болур. Ол чүгле тус чер эрге-чагырга болгаш чер ажыглалы, бүрүткели дээш харыысалгалыг күрүне органнарының идепкейлиг шалыпкын ажылындан хамааржыр.
Ажыглал чок чер участогун күрүне хураап алыры база ындыг-ла белен эвес. Чүге дээрге хамаатының хууда шимчевес өнчүзү чер участогун анаа-ла хураап албас, ону боттандырарда, хоойлу-дүрүмнү база сагыыр апаар. Чер участогун ооң ээзи чүге ажыглап шыдаваан чылдагааннарын тодарадып көөр апаар. Бир эвес ажыглаваанында чөптүг чылдагааннар чок болза, чер участогун хураап алыр дугайында шиитпирни тус чер эрге-чагырга органнары хүлээп алыр. Бир эвес чер участогунуң ээзи ооң-биле чөпшээрешпес болза, айтырыгны суд дамчыштыр шиитпирлээр. Бир эвес участоктуң ээзи бодунуң шимчевес өнчүзүнден ойталап, ону хураап алырынга чөпшээрежир болза, чер участогун ажык садыглажыышкын аргазы-биле өске хамаатыларга садып, ооң өртээн садып турар ээзи алыр.
Бир эвес чер участогун ээзи боду чөптүг чылдагаан-биле ажыглап шыдавас, ынчалза-даа ээзи эрге-ажыындан ойталавас болза, ону өске хамаатының ажыглалынга дугуржулга ёзугаар халаска азы хөлезиге дамчыдып берип болур. Чер участогун ажыглалга алган хамааты ооң ажыглалы дээш хоойлу-дүрүм мурнунга бүрүнү-биле харыысалгалыг болур.
Ажыглал чок чер дугайында федералдыг хоойлунуң кол сорулгазы чер участоктарының ээлерин харыысалгага онаары эвес, хууда өнчүде черниң ажыглалын экижидери деп хоойлу-дүрүм болгаш чер ажыглалының талазы-биле специалистер демдеглеп турар.
Бо федералдыг хоойлу Тыва Республикада хууда шимчевес өнчүге хамааржыр чер участоктарының ажыглалын экижидеринге дорт хамаарылгалыг. Тываның суурларында болгаш дачаларда чеже чер участоктары ажыглал чок чыдары карактарывыска илдеңи-биле көскү. Ажыглал чок чер дугайында федералдыг хоойлуну херек кырында күүседир дизе, республиканың тус чер эрге-чагыргалары, чер ажыглалының албан черлери элээн күжениишкинниг ажылдаар апаар-дыр-ла.
Ш. ЛОПСАН.
“Шын” №63 2024 чылдың август 21
