«Тергиин кыргыкчы-2025" мөөрей
Хой кыргыкчыларының аразынга мѳѳрейни эрттирер деп тѳлевилелди Улуг-Хем кожууннуң Херээженнер чѳвүлели шиитпирлээн турган. Бир дугаар мындыг мѳѳрей 2022 чылда Арыскан сумунуң Херээженнер чѳвүлелиниң удуртулгазы-биле кончуг солун болуп эрткен.
Бо чылгы мөөрейни Арыскан суму чагыргазының даргазы, республиканың Херээженнер чөвүлелиниң Улуг-Хем кожуунда куратору Ш.Ч. Донгак сүмелээрге, кожууннуң база Арыг-Үзүү сумузунуң Херээженнер чөвүлели хүлээнип алгаш, июнь 3-те эрттирген.
Кыргыкчылар мөөрейи Тураскаал деп черде "Аныяк өг-бүлеге – кыштаг" төлевилелдиң киржикчизи аныяк малчын Байыр Хайынович Соянның аалынга болуп эрткен. Кожуун чергелиг мөөрейге Торгалыгдан, Эйлиг-Хемден, Арыскандан, Иштии-Хемден болгаш Кызылдан командалар киришкен.
Мөөрейниң негелдези: хойну арыг, шынарлыг болгаш балыг-бышкын чок кылдыр кыргыыры, команданың ниитизи-биле каш баш хойну кыргаанын база санаар. Команда 2 эр, 2 херээжен кыргыкчыдан тургустунган болур. Хачызын, шарып-хүлүүр хендирин кыргыкчы бүрүзү боду чепсегленип алгаш кээр.
Маргылдааны эгелээн деп чарлаптарга, киржикчилер хойларны шилип ап, шалыпкыны-биле кыргып кирипкеннер. Кыргылда үезинде тергиин кыргыкчылар дораан илереп үнүп келген. Эр кыргыкчылардан Эйлиг-Хем командазының кежигүнү Рафик Биче-оол бир хойну 7 минута 1 секунда дургузунда кыргааш, тиилээн. База-ла Эйлиг-Хемден кыргыкчы Оңмас Монгуш-оол 8 минута кыргааш, ийиги черни алган. Арыскандан Айдыс Кунгаа хойну 8 минута 30 секунда кыргааш, үшкү черни, Эйлиг-Хемден Айдың Биче-оол 9 минута 30 секунда кыргааш, дөрткү черге төлептиг болганнар.
Херээжен кыргыкчылар аразындан Эйлиг-Хемден Чодураа Кыргыс 6 минута 48 секунда хойну кыргааш, тиилекчи болган. База-ла Эйлиг-Хемден Азиймаа Кыргыс 20 минута кыргааш, 2-ги черни, Арыскандан Алдынай Чүлдүм, Шончалай Донгак 3-4-кү черлерни алганнар.
Херээжен болгаш эр тергиин кыргыкчыларны акша болгаш суй белектер-биле шаңнаан.
Мөөрейге кайы команда эң-не хөй хой кыргаанын шииткекчилер көрген. Эйлиг-Хемниң командазы 33 хойну кыргааш, 1 дугаар черни чаалап алгаш, ирт-биле шаңнаткан. Ийиги черге төлептиг болган Арысканның кыргыкчылары шаңналынга база ирт алганнар. Үшкү чер алган Торгалыгның командазы серге-биле шаңнаткан. Дөрткү, бешки черлерни алган Иштии-Хемниң командазынга болгаш чыынды командага акша шаңналдарын, хүндүлел бижиктерни тывыскан.
«Тергиин кыргыкчы" деп мөөрейге республиканың Херээженнер чөвүлелинден Ольга Дондуй, Полина Лопсан чүгле аалчылар болуп келген эвес, а боттары "Демнигбейлер" деп холушкак команданы тургускаш, эрестии-биле киришкеннер. Кызылдан келген киржикчи Полина Шойжуновна Лопсан "Эң дуржулгалыг кыргыкчы" деп тускай шаңналга төлептиг болган. Эйлиг-Хем сумузундан 25 харлыг Айдың Биче-оол «Эң аныяк кыргыкчы» деп аттың эдилекчизи болган.
Күш-ажыл-биле холбашкан солун мөөрейге киржип келген командаларны болгаш аалчыларны аалдың ээзи, аныяк малчын Байыр Соян хойну дөгерип, изиг-ханнадып хүндүлээн.
Кожуун чагыргазының даргазының хүлээлгезин күүседип турар Э.Л. Мандан-оол, кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Б.К. Ховалыг, кожуун чагыргазының даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы А.Ч. Тулуш, культура эргелелиниң даргазының хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Б.Ю. Хертек маргылдааның киржикчилеринге байырын чедиргеннер.
Маргылдааның ачызында киржикчилер малчыннарның хойларын кыргыжып бергени кончуг эки болган. Маргылдаа солун болгаш ажыктыг эрткенин киржикчилер демдеглээннер. Келир чылын «Тергиин кыргыкчы» деп мѳѳрейни эрттирер эстафетаны Эйлиг-Хем сумузунуң Херээженнер чѳвүлелинге байырлыг байдалга дамчыткан.
Мѳѳрейни эки эрттиреринге дузазын чедирип, боттарының үлүг-хуузун киириштирген Тыва Республиканың херээженнер эвилелиниң удуртукчузу Л.К. Салчакка, кежигүннери О.Т.-Б. Дондуйга, П.Ш. Лопсанга, Ю.Н. Ондарга улуг-хемчилер четтиргенин илереткен.
Сай-Суу ТАРЫЙМАА, Улуг-Хем кожууннуң Херээженнер чөвүлелиниң даргазы;
Валентина САЙЗАН-ООЛ,Арыг-Үзүү сумузунуң Херээженнер чөвүлелиниң даргазы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №22 2025 чылдың июнь 12
