Чоннуӊ амыдырал байдалын экижидери — ниити чурттуӊ сорулгалыг ажылы болур.
Бо угланыышкын-биле республиканыӊ удуртулгазыныӊ кылган болгаш кылып чорудуп турар ажылдарыныӊ дугайында Тываныӊ Чазак Даргазыныӊ социал политика талазы-биле оралакчызы Орлан Сарыглар дараазында тайылбырны берген:
«Чурт иштинде чединмес чоруктуӊ деӊнели көдүрлү берген регионнарныӊ даӊзызынче Тываныӊ киргени бо сөөлгү хүннерде чугааныӊ бир темазы болу берген.
Ук бөлүкке хамааржыр улустуӊ үлүү 2021 чылда 28,2 хуу турган болза, а эрткен чылын 28,8 хуу чеде берген. 0,6 хуу деп көргүзүгнүӊ артында шын кижилер турар болгай.
Бо сөөлгү чылда эки көргүзүгнү уламчылап шыдавайн барганыныӊ чылдагааны – инфляцияда, өртектерниӊ өскенинде. Эрткен чылын чөптүг чылдагааннар-биле аъш-чем, идик-хеп өртээ элээн өскен болгай. Чоннуӊ акша орулгазын ажа берген.
Тываже кээп турар өске транспорттуӊ чогу-биле садыг барааннарын эккеп сөөртүрү улуг чарыгдалдыг болганда, бистиӊ регионувуска амыдырап-чурттаарынга хөй акша херек дээрзи билдингир.
Ындыг турбуже, үстүнде көргүзүглерни эки деп санаарыныӊ чылдагааннары база бар. Чүге дизе Тыва Республика шак ол көргүзүгнү чылдан чылче эвээжедип келген. Чижээлээрге, 2016 чылда чоннуӊ 37,8 хуузу чединмес деп категорияже кирип турган болза, 2022 чылда ол 28,8 хууга эвээжей берген. Бо чылдарда 23 муӊ ажыг кижи чединмес байдалындан үнген болуп турар.
Чоннуӊ амыдыраар акша орулга талазы-биле ниити деӊнелин тодарадырынга дараазында чүүл база салдар чедирген. Чижээлээрге, бистиӊ регионувуста чоннуӊ ниити саныныӊ чүгле 52,4 хуузу ажылдап шыдаар улуска хамааржыр. Артканна- ры – ажылдаар назы-хар четпээн аныяктар болгаш бичии уруглар, шак ол чадаже кирбейн турар улуг салгалдыӊ кижилери. Ооӊ кадында регионувуста өг-бүлелерниӊ көвей кезии – хөй ажы-төлдүг.
Республикавыстыӊ национал сорулгаларыныӊ бирээзи – 2030 чылга чедир чединмес чоруктуӊ деӊнелин эвээжедири. Бо сорулгаларны чедип алыр дээш, Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ чанында Чөвүлелди тургускаш, чоннуӊ амыдыраар акша орулгазыныӊ деӊнелин бедидер талазы-биле стратегияны бадылаан.
Ажылы чок, акша орулгазы чок деп көргүзүглерге херек кырында күш-ажыл керээзи-биле эвес, а бүдүү ажылдаар таварылгалар база салдар чедирип турар болгай. Ынчангаш ажылдап турар улуска хоойлу ёзугаар күш-ажыл керээлерин кылдырар талазы-биле комплекстиг планны база бадылаан.
Улустуӊ ажылдап алыр акша орулгазынче кол кичээнгейни угландырарыныӊ дугайында Тываныӊ Баштыӊы шын базымны кылган деп санаар мен. Күрүнениӊ деткимчези болгаш боттарыныӊ эгелекчи саналыныӊ ачызында амыдыралыныӊ байдалын өскертип шыдаан хамаатылар маӊаа эки үлегерин көргүскен.
Социал керээ ышкаш күрүнениӊ деткимчезин амгы үеде бистиӊ чонувус идепкейлии-биле шиӊгээдип ап турар. Бистиӊ чурттакчыларывыс 2022 чылдыӊ дургузунда 4,1 муӊ ажыг социал керээлерни чарган. Оларныӊ аразында улусту ажылга хаара тудары- биле – 1,6 муӊ, бодунуӊ хуу сайгарлыкчы херээн ажыдып алыры- биле – 1,2 муӊ керээни, дузалал ажыл-агыйын чорудары-биле – 706, амыдыралыныӊ берге байдалын ажып эртери-биле 623 керээни угландырган. Чаа ажылчын олуттарны, чаа бүдүрүлгелерни, рыногувуста чаа продукцияларны бо сан-чурагай көргүзүп турар.
Хамаатыларны эртем-мергежилге өөредир талазы-биле Чонну ажылга хаара тудар төптеривис аӊгы ажылды чорудуп турар. Ажыл чок хамаатылар, узун шөлээде олурар аныяк авалар, пенсиялаар назыны чоокшулаан улус халас өөренип болур, херектиг мергежилди чедип ап болур. Эрткен чылын 526 кижи чаа мергежилге өөренип алган. Өөренип алганыныӊ соонда, хамаатыларныӊ чамдыызы боттары акша ажылдап алыр сайгарлыкчы чорукту шилип алган.
Чонну ажылга хаара тудар төптер чүгле 2022 чылда безин 10,5 муӊ кижини ажылга хаара туткан. Оларныӊ аразында 5,7 муӊ кижи доктаамал ажылдыг апарган, ооӊ иштинде хоругдал черлеринден хосталып келген 85 кижини, 111 инвалид кижини ажылга хаара туткан.
Республикада чурттаар оран-сава тудугларыныӊ шудургу кылып эгелээнин барымдаалап, «Чонну ажылга хаара тударынга 2020–2024 чылдарда дузалаары» деп республиканыӊ күрүне программазыныӊ шугуму-биле бо чылын ажылчын мергежилдерге белеткээринче кол кичээнгей салыр бис. Мурнады шиитпирлээр айтырыгларны өөренип көрүп тургаш, «Демография» национал төлевилелдиӊ шугуму-биле өске мергежил специалистериниӊ орнунга тускай техника башкарар чолаачыларны база белеткээр».
Үстүнде бижээн чүүлдер дээрге национал сорулгаларны чедип алыр дээш, кылып турар комплекстиг улуг хемчеглерниӊ чүгле бир кезээ болуп турар. Республиканыӊ Чазаа херек кырында шын байдалдарны өөренип көргеш, амыдыралчы айтырыгларны шиитпирлээринге дузалыг, дээштиг хемчеглерни таарыштыр уштап-баштап ажылдап турар дээрзин ТР-ниӊ Чазааныӊ Даргазыныӊ оралакчызы Орлан Сарыглар демдеглээн.
/ Р. ДЕМЧИК белеткээн.
"Шын" №37 2023 чылдың май 23
