Совет үеде «ажыл чоктар» деп эрге байдалдыг кижилер чок турган. 1990 чылдарда ажык-чарлыг үе-биле деңге ажыл чок хамаатыларның саны чылдан чылче көвүдеп, чурттуң экономиктиг байдалы баксыраан. «Ажыл чоктар акшазы» деп дузаламчы төлевир-даа бар апарган. Шаандагы үеде ажыл чок хамаатыларны дорт шүгүмчүлеп, солун-сеткүүлдерге, радио-телевидениеге «Шагар-арыларга»-даа «шактырып» чарлаар турган болза, хоойлу-дүрүм өскерилгени-биле, ол хоруглуг чүүл апарган. Кижилерниң эргези дыка улгаткан. Ынчангаш ажыл чок-даа хамааты болза, ону кым-даа ол-бо деп чектеп болбас.
«Ажыл чоктарның» санының көвүдээн чылдагааны болза, колхоз, совхозтар буурап дүшкүлээрге, аңаа ажылдап турган чон дигии-биле ажыл чок арткан.
Сөөлгү үеде «ажыл чок» деп чидиг айтырыгдан чонну «хостаар» дээш күрүне программаларын чогаадып кылып турарын билир бис. Оларның бирээзи «Социал керээ» деп программа.
Ук программаның утказы – орулга чок хамаатылар чогуур документилерни чыып алгаш, аңаа киришкеш, кандыг-ла-бир ажылды эгелеп алгаш, бодун боду ажылга хаара тудуп, хандыртынары. Бо программа эгелээнден бээр Тывада «ажыл чок» деп эрге байдалы хамаатыларның саны хүнден хүнче эвээжеп олурар.
Каа-Хем кожууннуң Сарыг-Септе чурттап чоруур Чойгана Чечен-ооловна Аракчааны аңаа хамаарыштырып болур.
Чойгананың өскен-төрээн чери – Каа-Хем кожуун. Ол 2015 чылда Тываның күрүне университединиң технология салбырын дооскан. Дээди эртем чедип алгаш, төрээн кожуунунуң Бүрен-Бай-Хаак ортумак школазынга күш-ажыл кичээлдери эрттирип ажылдап турган. Амгы үеде Чойгана «узун шөлээде» чаш уруг азырап олурар. Ол үени Чойгана хоозун эрттирбейн, күрүне программазынга киржип, бодун шенээр деп шиитпирлеп алган. Чойгананың ада-өгбелеринде ус-шеверлер хөй. Ынчангаш-ла боор, бо орукту анаа эвес шилип алган.
– «Социал керээ» күрүне программазы Тывага боттанып эгелээрге-ле сонуургап эгелээш, 2022 чылда кириштим. Документилеримни дужааптарымга, эрте берген болган мен. Даараныр машиналар болгаш пөс-таавы садып алгаш, ажылдап кириптим – деп, Чойгана чугаалады.
Ажыттынгандан бээр чыл безин четпээн. Ынчалза-даа Чойгана амыдыралынга чедер кылдыр ажылдап ап эгелээн. Ооң даараныр өргээзи Сарыг-Сеп суурнуң төвүнде улуг садыгның бир өрээлинде. Ажылдап олурар өрээлинче кире бээрге, ханаларында холдан кылган чараш чуруктар аскан, хеп азар баартыктарда тыва национал хептерни аскылаан болду.
– Ооң мурнунда Сарыг-Септиң төвүнге даараныр чер турбаан болгаш, улус мээң ажылымны дыка сонуургаар-дыр, чагыгларым үзүлбестээн. Хөй кезиинде чагыг езугаар тыва болгаш тыва стильдиг амгы үениң идик-хевин даарап турар мен – деп, Чойгана тайылбырлады.
Чойгана үш ажы-төлдүг. Уругларының улуу бо чылын бирги классче өөренип кирген, а ийи бичиизи уруглар садында хаара туттунган. Чагыг кылып, хеп даарадып алган улузу катап база кээп турарын бодаарга, сеткилинге кирер болган-дыр деп Чойгана түңнеп турар.
Чойгана бодун боду ажылда хаара тудуп, күрүнеге үндүрүүн төлеп турар хамаатыларга хамааржыр. «Мой налог» деп капсырылганы телефонунда киирип алган. Ажылдап алган орулгазын «Мой налог» капсырылгага демдеглеп алгаш, ай төнчүзүнде үндүрүүн төлеп турар.
Күрүнеден 250 муң рубльди деткимчеге алгаш, үш даараныр машинаны болгаш хеп быжар улуг стол дээн ышкаш эт-септи садып алган. Чүгле тыва хептер эвес, а хүн бүрүде кедер хептерни база аныяк кыс Чойгана даарап турар. «Чагыкчылар кандыг күзелдиг келирил, шак-ла ынчаар даарап бээр мен» – деп, Чойгана сагындырды. Чагыдып алыкчылар бир болза, боттарының пөс-таавызын ап алгаш келир, бир болза, ында бар пөстерден чагыгны кылып алыр аргалыг. Күрүнеге-даа ажылдаарга, бодун боду ажылга хаара тударга-даа, кижиге хостуг үе деп чүве черле турбас деп аныяк ава санап турар.
Ательени сайзырадыр дугайында боду бодунга тускай планны, сорулганы салып алган. Хөй дүрүг пөстер чагыдып алгаш, белен хептер курлавырлай даарап алыры, школаларга болгаш уруглар садтарынга чаңгыс аай формалар чагыглары хүлээп алыры – Чойгананың бир күзели.
– Каа-Хем кожууннуң чагырга даргазынга болгаш өске-даа дуза каткан даргаларымга бис ышкаш аныяктарны деткип чорууру дээш четтиргенимни илередир-дир мен. Бо программага киришкеш, аныяктар багай оруктан чайлап, амыдыралдың шын оруунче кирип, чүгле боттары эвес, а бүгү тыва чонун база сайзырадып турары өөрүнчүг-дүр – деп, Чойгана сеткилин үлешти.
Ол угулзалар болгаш эмблемалар, бижик кагар ийи машина немей садып алыксап турар. Амдыызында тускай машина чок болганындан Чойгана улустуң чагыгларын боду даарап алгаш, хоорайга келгеш, бижик кактырып ап турарын чугаалады. Эмблема кагар машинаның 100 ажыг муң рубль болза, а угулзалар даараар машинаның 200 ажыг муң рубль.
Амгы үеде ажылдап турар өрээли дээш айда 8,5 рубль төлеп турар. Каа-Хем кожууннуң чагырга чери шевер кыс Чойганага даараныр өрээлди берген. Септеп алган соонда, Чойгананың ажылдаар чери чаа оран-савалыг апаар. «Изиг суг, чылыг, аренда дээш-даа акша төлевес, чүгле эгелеп алган ажылымны эки сайзырадып, хөг- жүдери – мээң таламдан хүлээлгем. Каа-Хем чагыргазының меңээ деткимчези ол болуп турар» – деп, Чойгана Аракчаа чугаалады.
/ Айдың ОНДАР.
/ Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
