Чон аразынга ном болгаш номчулганы сайзырадып, өзүп орар аныяк салгалдың ном-дептерге сонуургалын оттуруп, тыва чогаалга ынак болурун чедип ап, кижизидер сорулга-биле “Улуг-Хемге ужуражылгалар” деп аттыг чогаал байырлалдары Улуг-Хем кожууннуң ном саңнарында уламчылап турар. Бо удаада Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, амгы үеде шыырак чогаалчыларның бирээзи Ульяна Аракчаа-Величко-биле Азия төвүнге ужуражылга болуп эрткен.
Чогаал байырлалынга республиканың янзы-бүрү кожууннарындан чогаалчының мөгейикчилери, идепкейлиг номчукчулары киришкен. Ульяна Маспын-ооловна бодунуң допчу-намдарын база чогаадыкчы ажыл-ижин номчукчуларынга таныштырып, бижээн чогаалдарынга “Айтырыг–харыы” викториназын эрттирген. Шын болгаш тода харыы берген номчукчуларны суй белектер-биле чогаалчы шаңнаан.
2003 чылда Ульяна Аракчааның “Агы чечээ ажыг” деп бирги ному чырыкче үнген. Амгы үеде чаа бижээн чогаалдарын социал четкилерде “Тыва кадынның чогаалдары” бөлүктеринге салып, номчукчуларның сонуургалын болгаш ынакшылын чаалап алган.
Номчукчуларының бот-идепкейин көдүрери-биле социал четкилерде бөлүктерге мөөрейни чарлааны база онза солун болган. Мөөрейниң кол сорулгазы – тыва дылды сайзырадырын, хумагалаарын, чогаалды ханы сайгарып билирин чедип алыры.
Мөөрейге Улуг-Хем, Бии-Хем, Сарыг-Сеп база Тес-Хем кожууннардан номчукчулар киришкен. Чарлаттынган мөөрейниң киржикчилери аңгы-аңгы кожууннардан болганын барымдаалап, оларның аргыжылгазынга эптиг болуру-биле мөөрейниң түңнелин Кызыл хоорайның Азия төвүнге эрттирген.
Жюриниң үндүрген түңнели-биле, “Эң-не сагынгыр, тывынгыр, арга-сүмелиг номчукчу” деп номинацияга ийи номчукчу төлептиг болган. Ол болза Бии-Хем кожууннуң Аржаан сумузундан Улус өөредилгезиниң күш-ажылдың хоочуну аттың эдилекчизи, Аржаан ортумак школазының эге класстар башкызы Ольга Черлик-ооловна Оланмай база Тес-Хем кожууннуң Белдир-Арыг сумузундан Алефтина Шаңчыевна Адыжаа олар-дыр. Алефтина Шаңчыевна 4 кыстың, 1 оолдуң авазы, 8 оол, 7 кыс уйнуктарның кырган-авазы, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада. Бо ийи номчукчувус 2021 чылдан тура «Тыва кадынның чогаалдары” деп бөлүктүң идепкейлиг номчукчулары болгаш мөгейикчилери.
Бии-Хем кожуундан Кара-кыс Дарыма “Эң-не көскү идепкейлиг номчукчу” деп атка төлептиг болган. Кара-кыс Хөөнеевна садыг шугумунга хөй чылдарда ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Ол ийи кыстың авазы, 3 оол, 3 кыстың кырган-авазы. Чечен чогаалга база шүлүк бижииринге сундулуг. Номга болгаш номчуттунарынга кончуг ынак. Ажы-төлүн база номга ынак болур кылдыр кижизидип чоруур. Чогаал байырлалынга уйнуу-биле кады киржип келгени өскелерге база үлегер болган.
Улуг-Хем кожууннуң К.-Э.К. Кудажы аттыг төп ном саңының методиктиг килдис эргелекчизи Сай-Суу Тарыймаа “Эң-не номчуттунар номчукчу” деп атка, чаа номнар бүрүткээр килдистиң эргелекчизи Аида Ендан “Эң-не үнелекчи” деп атка база Улуг-Хем кожууннуң бичии уругларның төп ном саңының эргелекчизи Миляна Балдан “Эң-не көскү идепкейлиг номчукчу” деп атка төлептиг болуп, чогаалчының холундан хүндүлел бижиктерни болгаш өртектиг белектерни алганнар.
Чогаал байырлалынга келген номчукчулар тыва чогаал, номчулга база ном дугайында чугааны кылып, дараазында болуп эртер хемчеглер дугайында дугурушкан.
Сай-Суу ТАРЫЙМАА,
Улуг-Хем кожууннуң К.-Э.К. Кудажы аттыг төп ном саңының методиктиг килдис эргелекчизи.
“Шын” №67 2024 чылдың сентябрь 4
