Руслана Ооржаковна Санчай – Сүт-Хөл кожууннуң Бора-Тайга школазының 41 чыл стажтыг дээди категорияның сан башкызы, “ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы”, “Россияның туризминиң тергиини” деп хөрек демдектериниң эдилекчизи.
Ак-Даш школазынга сан башкызы Клара Сотпаевнаның кичээл эрттирерин, темаларны тайылбырлаарын магадаар, ол башкызы ышкаш болуксаар турган. Ынчангаш 1987 чылда Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң физика болгаш математика салбырын ол дооскан.
Руслана Ооржаковна школага-ла башкыларын өттүнүп, хеп шкавын, кара суугуларны чугай-биле шыйып «башкылааш», авазынга кончудуп-даа турган. Александра Сарыгларның “Аныяк башкы” деп бөлгүмүнче сонуургалының аайы-биле барып, аңаа кичээлдиң кезектерин, онаалга хынаарын, катаптаашкын, чаа тема өөредирин сонуургаар чораан. Ук бөлгүм башкы болурунга идиглиг болганы чугаажок.
Институт соонда өөредилге яамызының хуваалдазы ёзугаар Теве-Хая школазынга 1 улдуң ажылдааш, өскен-төрээн Бора-Тайга сумузунуң школазынга башкылай берген. Руслана Ооржаковна төрээн школазында 36 чыл үзүк чок бо хүнге чедир ажылдап чоруур. Сургуул үелеринде интернатка 5 чыл дургузунда кижизидикчилеп ажылдап турганы-биле ниити стажы 41 чыл.
5 дугаар курстуң күрүне практиказының үезинде Ак-Довурактың 1 дугаар школазының арыг орус дылдыг өөреникчилеринге “Давайте, сдавайте кыдырааши” дээнин башкы чаптап сактып чугаалаар болду.
Класста өөреникчилерниң хөй кезии математикага сундулуг болбас. Улуг дизе 20 хире хуузу сан эртеминге сонуургалдыг. Ындындан-на салым-чаяанныг уруглар ук эртемни черле сонуургаар дээрзин башкы демдеглеп турар.
Эртем болгаш темадан аңгыда, немелде кичээлдерни уругларга сонуургадыры база башкының бир сорулгазы. Сан неделязы, эртем бөлгүмнери, класстан дашкаар кичээлдер үезинде астрономия болгаш физика эртемнеринге, Мөңге Саттың “Тии чок торгу” деп номунга даянып алгаш, сылдыстар дугайында өөредирге, оларга аажок солун болганын сактып чугаалап турар:
— Ынчан компьютер турган эвес. Өөреникчилер Чеди-Хаан, хүн системазының сылдыстарын, планеталарны холу-биле чуруп, бижип, шинчилел ажылдарын альбомнарга көктеп эккээр турган.
Башкы ажылчын намдарын физика башкызы кылдыр эгелээн. 2004 чылда математика башкылап тургаш, бир дугаар клазын доостурган. Ооң бодалы-биле, эртемни башкылаваска, уттундура бээр.
— Математика – дыка нарын эртем, өөредилге программалары үргүлчү өскерлип турар. Бистиң үевисте бодалгаларны бир өскээр бодаар, бо үеде ук деңнелгелерни бир аңгы аргалар-биле бодаар апарган. Чылдың-на билиивис бедидип, өөренип турар бис – деп, ол чугаалады.
Руслана Ооржаковна 10 ажыг чыл дургузунда Бора-Тайга школазының директорунуң кижизидилге талазы-биле оралакчызынга ажылдаан. Боду сонуургак болгаш, чылдың-на өөреникчилерин эртеминиң аайы-биле “Кенгуру”, математика болгаш тоолчургу чугаа дээн ышкаш янзы-бүрү мөөрейлерге киириштирип чоруур. “Смарт-кенгуру” мөөрейге Бора-Тайга школазындан 20 өөреникчини киириштирген. Бүгү чурттан ниитизи-биле 1625 киржикчиниң аразындан 170 тергиин түңнелдиг уруглар аразынче башкының 14 өөреникчизи киргени ооң эртеминге бердингениниң бадыткалы.
Математикага күрүне шылгалдазының бирги кезээниң даалгаларын албан кылыры чугула, чүге дизе оон хөй балл ойнап алыр дээрзин башкы демдеглеп турар. Күрүне шылгалдазын эки дужаап алыр дизе, уругнуң бодунуң изиг күзели база өскээр чардыкпазы кол. Консультациялап, бажыңынга бир хүнде 2 шактан эвээш эвес боду кичээлдээр болза, шылгалдаларга белеткели эки болур. Ада-иениң болгаш башкының күжениишкини уругларга дыка улуг деткимчени чедирер дээрзин ол демдеглээн.
Башкы кижи кандыг болурул деп айтырыымга, Руслана Ооржаковна мынчаар харыылады:
— Ол бүгү талазы-биле сайзыраңгай болур. Ол ышкаш ооң улус-чон-биле чугаалажып билири кол. Өөреникчилерниң кандыг удуп хонганын, даң бажында чемненгенин, оларның хөөнүн, муңгак байдалын үргүлчү эскерип турар болза эки. Өөреникчи анаа-ла озалдап келбес болгай. Чүге озалдай бердиң деп дораан кончуттунмайн, баштай ооң өг-бүле байдалын билип алыр. Башкы кижи кижилерниң сагыш-сеткилин өттүр билип, улугну улуг, бичени бичии деп хүндүлеп, кижизиг болуру кол чүүл.
Руслана Ооржаковнаның дугайында сонуургалы хөй, чуртталгага ынак башкы деп чугаалап болур. Ооң бодалы-биле, кижизидилге ажылын өөреникчилерниң класстан дашкаар сонуургалының аайы-биле сайзырадыры чугула. Ооң өөреникчилери республикага турисчи слёттарга 7 дакпыр чемпионнаан. Команданың дагдыныкчы башкызы Руслана Ооржаковнаны “Туризмниң хоочуну” деп Россияның хөрек демдээ-биле шаңнаан.
— Майның дыштаныр хүннеринде Минусинк, Абаканче спортчу ориентир маргылдаазынче чоруп каар турдувус. Чечек Дугаровна эжимниң аайы-биле Минусинскиге маргылдаага бир дугаар киришкеш, 1 дугаар чер алгаш, олчаан ол спортту сонуургай берген мен. Спортчу ориентирге компас-биле шын ажылдаары, черниң уг-шиин, им-демдектерин көөрү, картаны номчууру, карак-биле хемчээп көөрү, санаашкыннарны шын чорудары кирип турар.
Башкының чугаалап турары-биле, долгандырыг темазын өөренип тургаш, компас-биле ажылдаарын билип алыр. Долгандырыг темазы, чүктер, градустар, ол чарыкка чедир ыраан, кудумчуда ыяштың бедиин, хемниң агымының дүргенин тывар дээн ышкаш геометрия болгаш математика эртеминиң билиглери слёт үезинде өөреникчилерге бо-ла хереглеттинер.
Руслана Ооржаковна шүлүк чогаадырынга, тыва улустуң аас чогаалынга улуг сонуургалдыг:
— Бот-тывынгыр артистер-биле улустуң аас-чогаал ансамблинге киржип, хомустап, шүлүк, басня номчуп чоруп каар мен. Таныштырылгаларны база өөреникчилеримге чогаадып турар мен. Шүлүк бижиир болурумга, элээди журналистер бөлгүмнүн эрттирерин дааскан турган. “Сылдысчыгаш” солуннуң редактору-биле ужуражып, ол солунга уругларның шүлүктерин парладып үндүрүп турган бис. Чогаалчы кижи уйгужу болбас. Ол шыпшың дүне чогаадыр, бодал кирип келирге, дораан бижип алыр. Удааш, эртен оттуп кээрге, шүлүктүң чартыы башта чок болур.
Башкы чазын-чайын ногаа ажаар, дүжүдүн коллегаларынга болгаш школа столоваязынга-даа берип турар. Оон ыңай “Баглааш”, “Уйгу чок Улуг-Хем”, “Эзирниң салым-чолу” деп тыва номнарны катап-катап номчуурунга ынак.
— Бичии үемде “Арыг суглуг Тамирни” чайлагга бир кижи оочур ёзугаар дыңзыг номчуур, шупту дыңнаар турдувус. Ону дыңнаар дээш, бүгү ажылды четтикпейн кылыр бис. Оон ыңай очулгалар, шүлүктерни аянныг номчуп, тыва ырыларны ырлаарымга, эки. Хол бөмбүү биле хүрештиң мөгейикчизи болгаш, Май 9 кээрге, даң бажында хүреш көрүп, хоорайже чоруп каар мен. Кижи базар-баар чер чокта, дугуй кырынга чаңгыс будум кырынга туруп алгаш-даа, төндүр көрүп турдум.
Башкы кижи чонга эң-не улуг буянны чедирип турар. Эртемнерниң кадыны болур берге эртемни уругларга өөредип турарынга Руслана Ооржаковна чоргаарланып чоруур:
— Математика малчын, саанчы, кандыг-даа кижиге херек. Каяа-даа санаашкыннарны кылып турар болгай бис. Чижээ, бүдүрүлге ажыдып алган болза, санаашкыннарны дөмей-ле чорудар апаар деп, өөреникчилеримге чагыыр мен. Ортумак, дээди өөредилге черлеринге өөренирге, аңаа база математиканы өөренир. Сан эртемин багай өөренир болза, өске эртемнерни сайгарбас болур. Дыл башкыларынга бодалганы бодаттырарга, бодап шыдавас болгай. А сан башкызы домактың сайгарылгазын кылыптар: кол сөс, сөглекчи, тодарадылганы тып алыр. Синус, косинустуң графиктери медицинада, ылаңгыя чүрек тырттырган графиктерде ажыглаттынып турар. Ынчангаш математика каяа-даа херек.
А. ДОНГАК.
Авторнуң тырттырган чуруу.
"Шын" №52, 2023 чылдың июль 15