Михаил ДУЮНГАР, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү
(Тоожудан үзүндү)
Эӊгимелиг-Тайгадан баткан хоолааш оӊгар кара хем иштинде дүн ортузу дүшкен. Долгандыр карак дешки дег караӊгы. Куштарныӊ аялгалыг үннери шагда-ла чидип, бойдус удаан. Караӊгы аргага кара чааскаан эдер достак-чаак безин, чөгел төнүп, караан шийген.
Тайганыӊ күштүг сырыны өйлеп-өйлеп чойган, пөштер, шиви, дыттарныӊ баштарын суйбай силгип, черде чыдар кижиниң бажыныӊ кырындан улуг чалгынныг куш ужуп эрткензиг, хиигейндир хадып турган. Арлы берген ол сырынга бужурганып хорадаанзыг, ыяштар салбак-будуун ооӊ соонче чайып дызырааннар.
Селбер пөш адаанда кижи бо бүгүнү дыӊнап, хайгаарап көрүп чыткан. Кымыл ол? Конгар-дыр. Хилинчектиг база бир төнмес дүнүн эрттирип чыдары ол. Чамдыкта өртемчей аӊаа шуут бо дүне дег мөӊге караӊгы сагындырып, даӊ черни чырыдып адып кээр дээрзи бүзүренчиг эвес апаргылаар.
Конгар дүнеки тайганыӊ аӊ-меӊиниӊ кандыг-даа үнүн, алгызын дыӊнап, аӊаа чаӊчыгыксай берген. Ынчалза-даа ам бо бөрүнүӊ үнү чааскаанзыргай уяранчыг, ээн тайгадан бодунга эш дилеп кыйгырганзыг ышкаш болган. Ынчаар бодапкаш, Конгар аӊаа катчып, бир удаа ала-чайгаар өттүндүр улуптар часкаш, хензиг-ле черге туттунган. «Мен ышкаш истедип сүрдүрген бе, чаӊгыс бөрү чүге улуп чоруурул? – деп, ол иштинде элдепсинип боданган. – Азы бөлүк өөрүнүӊ мурнунга эттинмес аар буруу кылгаш, оларыныӊ аразындан карак ажыт үнүп дезер салым аӊаа таварышкан бе? Чадап чок. Араатан аӊ-даа болза, бодун торгап хоруп чаштыр, бойдустан чаяаттынган аажы-чаӊныг болбайн аан».
Бөрү ынчаар-ла Конгарныӊ чоогундан ыравайн, даӊны атсыр улуп хонган. А Конгар ону дыӊнап, даӊны барык-ла уйгу чок уткаан. Эртен эриннери чайгаар-ла «Бөрү дүнү» деп химиренгеннер.
Чер кыры дескилежип чырып орза-даа, хүннүӊ үнери ам-даа элек. Дүне чаъс чагган болгаш, чер шык. Көдүрүлген туман тайгадан хоорлуп чадаанзыг, соонга шагжаӊ ак дилиндектерин арттырып, дээрже оожум бедип үнүп турган.
Конгар барып, хондур багга турган аъдын сала каапкан. Оозу шеттер аразыныӊ мал баспаан тереӊ оъдун оъттай берген. Хүн үнер чүкче көргеш, ол пөш дөзүнде чадыг-дөжээнге катап чыдыпкан. Кижилерден хоорук эрттирген дүннери болгаш хүннери ооӊ үжен ийи хар иштинде назынында эӊ-не аар, шыланчыг төнмес үелер бооп шөйлүп келген. Угаан-медерелинге хензиг-даа оожургал бербестээн. Бүгү чүве Конгарныӊ сагыжынга база катап кирип, карактарынга тода көзүлген.
Дөрт паш хойтпаан тиккеш, Конгар кожазы, ыяш таӊныылы Балчырны чалаан. Бирээзи үр-даа манатпайн, күзелдии-биле чугаа-сооттуг чедип келген. Ооң кадайы келбээн. Суур кирген.
Ийи эр дүлген семис хой эъдин чип, шыырак дүшкен арагазын ижип органнар. Элээн эзирип, эзеӊгилери дыӊзый бергеш, ук-төөгүзүн айтыржып, сонуургашканнар-даа. Балчыр бо ыяш белеткеп турар черге чоокта чаа келген болгаш, оларныӊ танышпазы ылап.
Ыяш таӊныылы чүъктен чайлып бадып чыдар барба дег халагар семис ижинниг, доора матпагар дурт-сынныг, кылын кештиг кара-хүреӊ арынныг, овуузуннуг уштунчак ала карактарлыг, назы-хары Конгар үезинде эр. Кижи херээ дээш шииттирип чораанын-даа чажырбайн, мактанып орган.
Конгарныӊ кадайы Сесиӊдиве ол эзирик карактарын углап, ооӊ чараш көрүжү-биле душтурарын кызыдып эгелээн. Сесиӊ аӊаа эпчоксунза-даа, аалчызын бодааш, аар-саар ажылын кылган кижи бооп үнүп-кирип турган. Балчыр улам өнемчип, ылчыӊ көрүжүн Сесиӊден ырадырын бодаваан. А Конгар ону эскербейн орган.
Ишкен арагазы адакталып чорда, эрлерниӊ эзирии улгадып, ыр-шоорже кире бергеннер. Дашка база канчангаш-ла Балчырже шилчип, араганы ол кудуп эгелээн. Ооӊ шыгырт долдур куткаш, улай-улай сунган дашкаларындан Конгар билбестей хона берген.
Өгнүӊ эр ээзиниӊ ылап-ла сек эзирип калганын ажыглап, ыяш таӊныылы үнүп бар чыткан Сесиӊниӊ белинден кужактапкаш, орунче чыттыр база берген. Сесиӊ ооӊ арагазыг, үстелчек арнынче болгаш дерзиг хөрээнче шашпышаан, куспактан ушта халый бээрин оралдажып алгырган:
– Салыӊар мени! Кандыг кончуг арын-нүүр чок амытан силер! Эжиӊерни ужур ижиртип алгаш, херээжен кижи дора көөр деп де!
Балчыр Сесиӊниӊ аксын бир холу-биле дуй туда берген. Ону ажыглап, демгизи ыяш таӊныылыныӊ улуг-эргээнден ызырыпкаш салбаан. Дерзииленип девидээн эр салаазын ушта соп чадашкаш, аарышкылыынга шыдашпайн, херээженни салып чоруй, бодундан хоора идипкен. Сесиӊ тендиргеш, ашааныӊ кырын орта барып ушкан. Аар, аарышкылыг дүжүүшкүнден Конгар минни хонуп келген.
Кадайы:
– Бо чалап алган кижиӊ кандаай чүвел? – дээрге, Конгар эзирик карактарын өлерертир көрген.
Сесиӊ бажыныӊ салбарара берген дүктерин чазай тудуп, «Бужар ашагыл» – деп хыйланган.
Чүвениӊ байдалын билип каапкан Конгар Балчырныӊ кырында-ла барган. Ийи эр, херишкен ыттар дег, бирде бирээзиниӊ кырынга бирээзи барып, боосталажып эгелээннер. Ол-ла ынчаар чайлып чуулгаш, дөжек баарынга келгеннер. Ыяш таӊныылы Конгарны мунуп алгаш, аспагар холдары-биле боосталай берген. Ол күженип, кайы-бир талазынче аӊдарлы бээрин оралдашса-даа, үр боостааладыпканындан күжү суларап, карактары шимдинип эгелээн. А Балчырныӊ карактары араатанзыг чидип, ызыртынган диштери кыйырткайнып, кадарчыны боосталаан холдары дам-на дыӊзып бар чыткан. Сесиӊ дуза дилеп халыыр дээрге, ол өйде аалга хорам, өөделиг кижи турбаан. Ашааныӊ боскундан Балчырныӊ холдарын адыра соп чадап кааш, ооӊ бодун бар-ла күжү-биле аӊдара идипкен. Ынчалза-даа туруп четтикпээн Конгарныӊ кырынче Балчыр үне халааш, ойтур октап база катап боосталай берген. Ынчан Сесиӊ ашааныӊ хосталып келген солагай холунга орун хозунда чыткан согааш дажын бодал чок тутсу каапкан. Конгар оозу-биле чаӊгыс-ла карбанган. Ыяш таӊныылы дазылындан турулган дыт дег, пет барып ушкан.
Кезек када тынгарлып чадап чыткан Конгар тура халып келген. Ашаа ыяш таӊныылын ол хире шанчыптар деп бодаваан Сесиӊ ам-на коргуп, ыы-сыызын төге-ле берген.
– Ол-дур ам, кижи соп алган бис! Билип тур сен бе?
– Чок! Чок! Мен… мен… Ол чүү дээриӊ ол? Ынча диве! Орталан!
Конгарныӊ башта сербээ эзирии арлы берген. Доӊгая барып ушкан Балчырны ол ковайтыр соккан.
– Балчыр! А Балчыр! Канчап бардыӊ, кожа? Тур че, арагавыс ижээл.
Кожазыныӊ бажы ковайбаан. Чүгле харын билдинер билдинмес химиренген. Эзирик кижини канчап билир, деткерлип кээр чадавас деп бодалга бурганга дег бүзүреп, ыяш таӊныылыныӊ бажынга сыртык салып чыттыргаш, өгнүӊ ээлери манагзынып хонганнар.
Ох! Ынчан олар ыт ишпес кара сугну амзаваан бооругайлар! Амыдыралы, ажы-төлү, ат-алдары муӊгаралга, муӊзаашкынга тавартпайн, арын-нүүрү арыг орбастар бе? Хамык бачыт, түрегдел ооӊ күткүү, үүлгедии-биле болган. Ол эвес болза, Конгар черге мынчаар черликсий берген хонуп чорбас ийик! Араганыӊ кырынга чам үнер деп кымныӊ чону сагындырып, кичээндирип келчик?
«Шын» №72 2024 чылдың сентябрь 21