«Кижи төлү каяа-даа чоруур, куш төлү каяа-даа ужар» деп тыва улустуң үлегер домаа бар. Бодумнуң ажыл-ижим, амыдыралым аайы-биле Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Бай-Хаак ортумак школазында башкылап чедип келдим.
Бо чер-даа, ажылдап келген школам-даа сагыжымга кончуг кирген. Бүрен-Бай-Хаак суурнуң улуг-биче, орус, тыва-даа чону мени чылыы-биле уткуп хүлээп алган. Ажылдап келген коллективимге үр болбайн ижиге бердим.
Суурнуң боду-даа, школа-даа кончуг солун интернационалчы орукту чурттап эрткен. Ылаңгыя школа солун, төөгүлүг албан чериниң бирээзи болур. Ынчангаш школаның дугайында номчуп танышкаш, аңаа даянып, кыска-даа болза чүүлүмнү «Шын» солуннуң арнынче бижип чорудуп олур мен. Ук школаның хөй-хөй доозукчулары, маңаа ажылдап чораан башкылары төрээн Тывавыстың янзы-бүрү булуңнарында амыдырап-чурттап чоруур. Мээң бо бижээн чүүлүмнү номчааш, төрээн школазының 85 чылдаан юбилейин таварыштыр солун чаагай сактыышкыннарга бүргедип, школачы амыдыралының эрткен үезинче күзелдии-биле хая көрнүп кээр боор.
Амгы үеде школа музейинде шыгжаттынган төөгү материалдары-биле таныжарга, школаның таваан салган чери, каас-чараш чурумалдыг Бүрен хемниң эриинге ыраккы 30 чылдарның үезинде Саян артындан хөй орус чон көжүп кээп, Бүрен-Бай-Хаак суурнуң амыдыралчы, ажыл-ишчи чулазын кывысканнар. 1940 чылдарда Бүрен-Бай-Хаак суур кожазында чыдар (Булуң-Бажы) Ильинканың көдээ суур совединге хамааржыр турган. Ынчангаш суурга чоннуң ажы-төлүн өөредир, биче хемчээлдиг эге школаны ажыдарын үе негеп келген. Ажы-төл ада-иезиниң чанындан ыравайн, эртем-билигни чедип алырының аргазын өөренип көргеш, школаның тудуун суурнуң база бир идепкейлиг тургузукчузу Иван Рукавицынның удуртулгазы-биле тудуп доосканнар.
Эге школаның баштайгы төөгүлүг эжии ажыттынып, суурнуң ажы-төлү өөренип кирипкен. Суурга колдуунда орус омактыг чон чурттап турган. Үе чеже-даа сайзыралдың эге тыныжын ап турган болза, Ада-чурттуң Улуг дайынының кадыг-берге үелерин суурнуң чону чурттап эрткен. Ынчалза-даа эртем-билиг, өөредилгеже улуг-биче чон улуг сонуургал-биле угланган турган. Эге школага баштайгы үелерде колдуунда орус уруглар өөренип турганы, ол үениң чуруктарындан болгаш төөгү бижимелдеринден көскү. Оларга Е.М. Носкова, И.Т. Миков, А.Ф. Миков, М. Долгов, О.И. Рукавицына дээш оон-даа өскелер хамааржыр. Ол үеде эге школа башкылары Л.Н. Чепкасова, Визунова дээш өске-даа башкылар Саян артындан көжүп келгеш, уругларны өөредип турган деп медээлер бар.
Үениң агымының аайы-биле эге школа бичии сууржугашка хөй-ниитиниң чыглыр төвү апарган. Аңаа янзы-бүрү чыыштар эрттирер, улуг-биче чонга дириг-чурукту-даа көргүзүп, суурнуң чүгле чаштарын өөредиринден аңгыда, чурттакчы чонга база эптиг байдалдарны тургузуп берип турган. Эге школаны уруглар дооскаш, өөредилгезин уламчылаары-биле, Ильинка, Сизим, Сарыг-Сеп болгаш өске-даа школаларже өөренип чоруп турганнар. Чүге дээрге 1954 чылга чедир суурга 7 чыл школазы ажыттынмайн турган. Ооң хараазы-биле бөдүүн, чаңгыс каът бичии өрээлдерлиг школага класстар сыңышпас турган.
1954 чылдан 1963 чылдарга чедир суур улгадып, чурттакчы чоннуң саны көвүдеп эгелээни-биле школаны улгаттырып, 7 чылдыг школаны ажыдарын үе негеп келген. Ол үелерде суурнуң 7 чыл школазын удуртуп, ажылдап чораан башкыларны тус черниң улуг назынныг кижилери сактып, чугаалажып чоруур. Олар кымнарыл дээрге Т.А. Федорченко, Е.О. Думчева, Е.Ф. Орлов, В.Г. Родионова болгаш өске-даа башкылар ол үелерниң дургузунда школаның өзүп, сайзыраарынга улуг үлүг-хуузун киирип чорааннар. Ооң салдары-биле хөй-хөй уруглар быжыг билигни чедип алгаш, төрээн уязындан ужуп үнгеннер.
Үе чаңгыс черге турбайн, ооң-биле кады амыдырал-чуртталгага, ажыл-ишке чаартылгалар база чоруп эгелээн. 1960 чылдарның эгезинде бүгү чуртка болуп турган «чоннуң тудуу» деп арга-биле суурнуң бир идепкейлиг хамаатызы Е. Паздеринаның удуртулгазы-биле школа тудуу эгелээн. Тудуг-суурнуң ажылынга суурнуң орус, тыва эр, херээжен улуг-биче чону идепкейлиг киржип, кыска үениң дургузунда школаның оран-савазын шалыпкыны-биле тудуп дооскаш, 1963 чылда сентябрь 1-ниң чаагай хүнүнде делгем, чырык школаны уругларга белек кылдыр ажыткан. Ол хүнден эгелеп школаның директорунга С.П. Дикунов дээрзи ажылдап эгелээш, уругларны ийи каът чараш өргээже хүлээп ап эгелээн.
Ук школа амдыгаа чедир орус, тыва болгаш өске-даа омак-сөөк уругларны 1-ги классче хүлээп албышаан, улгаткыже өөредип, өстүргеш, амыдыралдың далайынче үдеп, доостуруп турар. Оларның аразында янзы-бүрү мергежилдиң кижилери төрээн школазының, суурунуң ат-алдарын бедик көдүрүп, чонунуң аразында ажылдап чурттап чоруурлар. Ылаңгыя бо хүнде безин школада ажылдап турар башкылар коллективиниң хөй кезии ук школаның доозукчулары янзы-бүрү эртемнерни уругларга өөредип, башкылап турар. Мындыг солун интернационалчы школаның коллективинге янзы-бүрү чылдарда хөй-хөй удуртукчулар, башкылар ажылдап турганын, бөгүнгү школаның коллективи 85 чылдаан юбилейинде сактып, бодап байырлаарынга белеткенип турар. Байырлалыңар-биле хүндүлүг школавыс, башкылар, өөреникчилер, янзы-бүрү чылдарның доозукчулары!
Борбак-оол СААЯ,
Бүрен-Бай-Хаак школазының тыва дыл, чогаал башкызы.
“Шын” №10 2024 чылдың февраль 10
