Көдээ ажыл-агый
📢Баян-Дугайда аал
Тываның дыка хөй аныяк өг-бүлелеринге улуг деткимче болган төлевилелдерниң бирээзинге «Чаа сорук» губернатор төлевилели хамааржыр. “Эр кижи эндевес боор бе, эрик бузулбас боор бе” деп тыва үлегер чугаада ышкаш, чуртталгазында кандыг-ла-бир частырыгны кылза-даа, эки амыдыралче чүткүлдүг, шын орукту дилеп чоруур эр кижилерни деткиир сорулгалыг ажылдап кылган төлевилелдиң ачызында амыдыралдың эки оруун тыва берген улус эвээш эвес. Оларның бирээзинге Чөөн-Хемчик кожуундан Белек Монгушту хамаарыштырып болур.
Малчыннарның эң-не чымыштыг үезинде Белек Монгуштуң ажыл-ижин сонуургап четтивис. Аныяк малчынның аалынче бисти Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол зоотехниги Ээлдек Монгуш биле Бажың-Алаак суму чагырыкчызының оралакчызы Виктория Монгуш үдеп чедирди.
Аныяк малчынның кыштаа Бажың-Алаактан 5 километр черде, Баян-Дугай дааның эдээнде, мал тударынга дыка эптиг черде турар болду. Аалдың херээжен ээзи ийи бичии оолдары-биле биске уткуй үнүп келди. Хүндүс хой одарда, өгнүң эр ээзи кадатта дээрзи билдингир. Саина Сергеевна келген аалчыларын изиг сүттүг шайы, боова-боорзаа, чаа эскен манчызы-биле ээлдек-эвилең уткуп алды. Аалдың кыс ээзи холу чемзиг, ажылгыр-кежээ деп чүвези илдең — бажың ишти чылыг-чырык, арыг-силиг, аштыг-чемниг.
«Кышты хүр-менди эрттивис. Мал ам-даа төрүп турар, бо хүнде 100 ажыг хураган бар. Алды-чеди ай үезинде 200 баш хойну бо чылдың киржикчилеринге хүлээдир бис» — деп, Саина Сергеевна ажыл-ижин таныштырып эгеледи.
Монгуштарның өг-бүлези бо төлевилелге 2020 чылда киржип эгелээн. Олар база өске киржикчилер-биле бир дең чурттаар бажың-балгат, мал кажаазын тудуп алгаш, 200 баш хойну хүлээнип алганнар. Хүлээп алган 200 хоюнуң кулак-кудуруу курттааш, элээн каш хоюн база чидирген болду.
Эрткен чылын хою 100 ажыг хураган төрээн. Бо хүнде оларның одарында 500 баш шээр мал бар. Бо өг-бүле «Инек – чемгерикчи малым» төлевилелдиң база киржикчилери. 2018 чылда алган бызаалыг инээ ам 5 баш чедир өскен.
Малчыннарны бо хүнде эң-не бергедедип турар айтырыг – суг биле электри чырыдылгазы. «Чырык-даа ажырбас, аккумулятор-биле ажылдадып алыр-дыр бис. Суг-ла берге-дир. Малды ырак эвесте кара сугга суггарар бис. Ижер сугну хүннүң-не Бажың-Алаактан суглап алыр-дыр бис» — деп, өгнүң херээжен ээзи хомудап чугаалады.
«Чаа сорук» төлевилелиниң негелдезинде «кыштагжыларга» ышкаш халас кудуктар кастырып бээри көрдүнмээн дээрзин Бажың-Алаак суму чагырыкчызының оралакчызы Виктория Монгуш тайылбырлады: «Чаа сорук» төлевилелинге киржип чоруй, чоорту арат ажыл-агыйы тургузуп алыр болза, кастырып алган кудуунуң 50 хуузун дедир эгидип бээр арга база бар. Чүгле боттарының кызымаандан хамааржыр».
Суг хандырылгазы малчыннарның хөй кезииниң чидиг айтырыы деп чүүлдү сургакчылаашкыннар үезинде көрдүм. Халас кудук кастырар оочурун манап турар «Кыштаг» киржикчилери-даа бар. Совет үеде ышкаш тускай «водовоз» машиналарга совхоз малчыннарынга, сугну дажып бээр эки үелер база тургулаан. Ол үениң малчыннары кудук деп-даа чүве тоовас, малын эккелген суг-биле суггарып алыр, кыжын харны эргизип алгаш, суун ажыглап турган болгай. Ам чуртталга хөгжээн, суурларда бажың бүрүзү, харын-даа малчын аалдарда кудуктарны, «балдырлыг-ла» болза, кастырып алыр арга бар апарган. «Чаа сорукчуларның» хөй кезииниң орулгазы эвээш, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер болганда, ук төлевилелге халас кудуктар кастырып бээр кылдыр эде көөр аргазын дилээр болза эки ышкаш.
Аныяк малчыннарга угбазы Эмма Калчановна биле честези Алим Шолбанович дузалажып турарлар. Беш ажы-төлдүг малчыннарга угбазы, честезиниң дузазы дыка улуг болбайн канчаар. Уругларының бичиилери (4, 5, 6 харлыг) ада-иезиниң чанында, школачылары (5, 7 класс) Бажың-Алаак школазында өөренип турарлар. Малдан халбактанып чорууру кедилиг деп чүүлдү билир болгаш, аныяк ада-ие ажы-төлүн малчынның ажыл-ижинге чаңчыктырып, кижизидип турарлар.
Өг-бүлениң эр ээзи Белек Валериевич «Чаа сорук» төлевилелиниң киржикчизи болганынга өөрүп, ооң өг-бүлезинге ол улуг деткимче болган деп чугаалады: «Төлевилелге киржири – улуг харыысалга-дыр. Күрүнеден деткимчени алдывыс, боттарывыс кайыын 200 баш хой садып алыр харыктыг турган деп бис. Алган малывыстың бажын өстүрер дээш, хүлээнип алган болганымда, оларны эки ажаап-карактап, хайгаараары мээң харыысалгам-дыр».
Малчын кижиниң чымыштыг ажылын шыдамык, күш-ажылга тура-соруктуг кижилер-ле шыдаар. Баян-Дугайның «чаа сорукчулары» ындыгларга хамааржыр-дыр деп бүзүреп көрдүм.
Алдынай АРАКЧАА.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
