БУРУНГУ ДАА КОЖУУННУҢ – АМГЫ ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЧӨӨН-ХЕМЧИК КОЖУУННУҢ 260 ЧЫЛДААНЫ
Тыва Республиканың Чазааның чанында гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду, Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазы «Төөгүге даянмышаан, келир үеже» деп эртем-практиктиг конференцияны эрттирбишаан, организастыг комитет, кожуун, хоорай суму чагыргалары, бо чылдың дургузунда республика чергелиг массалыг хемчеглерге шыңгыы белеткелди чоруткан деп демдеглээри чугула.
Чаңчыл болган аът чарыжы эрттирер ыдыктыг Бора-Булак аксында 2025 чылдың август 29-та ак-ак өглерни тиккенин, машина-чычааннарның хөйүн, чыылган кижилерниң ындазында чоргаарын, омак-сергээн арын-шырайындан хүлүмзүрүг чайнаарын эскердим. Өглерниң чөөн чүгүнде дериттинген сценадан ырак эвесте, ортузунда, Ыдыктыг аът дагазы ак энчек кырындан бедип үнген, кыдыында терге дугуйлары. Бурун Даа кожууннуң туктарын бедидир дөрт чүкте киискидип кааны көстүр.
Чөөн-Хемчик кожууннуң уран чүүлүнүң тергиин ажылдакчыларының тургускан тускай сценарийи ёзугаар байырлыг хемчегниң башкарыкчылары Тыва Республиканың Чазааның оралакчызы Уран-оол Ондар, Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттары, хөй-ниитиниң төлээлери сценага үнүп келгеннер. Таарымчалыг байдалды ажыглап, Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Уран-оол Алдын-ооловичиге сөстү бээрге, ол эртем-төөгүнүң дөзү, Алдыы, Үстүү хүрээлерлиг Чөөн-Хемчикте төөгү ужур-дузалыг улуг хемчегниң киржикчилеринге байырны чедирип, Даа кожууннуң үндезилеттинип тургустунганының 260 чылдаанынга, Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылдаанынга тураскааткан хемчеглерниң ажыттынганын чарлаан.
Ол ышкаш У. Ондар тыва дайынчыларның Алдан-Маадырларның тура халыышкынынга, Хомду дайынынга, Ада-чурттуң Улуг дайынынга, Кореяга, Афганистанга интернационалчы албан-хүлээлгезин, чурттуң иштинге болган дайынчы хөделиишкиннерге эрес-дидим киришкенин, амгы үеде тускай шериг операциязында эрес-маадырлыы-биле тулчуп турарын демдеглеп, маадырларның аваларынга, өг-бүлелеринге өөрүп четтиргенин илереткен чылыг-чымчак сөстерни чугаалаан.
Тываның ынчангы Даа кожууннуң девискээринге бактаап турган Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Өвүр, Сүт-Хөл, Мөңгүн-Тайга, Чаа-Хөл, Чеди-Хөл, Улуг-Хем, Чөөн-Хемчик кожууннарның төлээлери, салгалдары – амгы муниципалдыг тургузугнуң ажылдакчылары, көдээ ишчилер, уран чүүл төлээлери, спортчулар киришкеннер.
Байырлыг чыскаалды Алдыы, Үстүү хүрээлерлиг, агып баткан Чадаанада Чөөн-Хемчик кожууннуң болгаш Чадаана хоорайның, ооң девискээринде сумуларның чагыргаларының даргалары, чылгычылары, көдээ ажыл-агый ишчилери ак, бора, сарыг, доруг аъттарлыг баштаптарга, уран чүүл, культура болгаш өске-даа адырының ажылдакчылары Чадаананың Үстүү хүрээзиниң чуруунуң хевирин туткаш, улуг шажынчы байырлалдарда самга ажыглаар дөрт бурган дүрзүлерин кедип алгаш шуужуп, сцена баарынга чыскаалыпканнар.
Оларның аразында 2024 чылда Тываның Наадым чемпионнары Хайыракандан Экер Монгуш, Теве-Хаядан малчын Уран Иргит, Чыргакыдан Чечен-оол Имит, 2025 чылда Тываның Наадым чемпионнары Теве-Хаядан Донгак Дактаң, Чадаана хоорайдан Чингиз Дулуш, Баян-Таладан Марин Куулар, Ада-чурт дайынынга Тиилелгениң 80 чылдаанының тугунуң адаа-биле Тыва Республикада Ада-чурт камгалакчыларының өг-бүлелер комитединиң удуртукчузу Лада Натпит, ТШО киржикчилериниң кадайлары Аяна Донгак, Айна Ооржак, Ая Ензак, Солаңгы Ондар, маадырларның авалары бар.
Бай-Тайга кожуунну Чиңгис Салчак, Роберт Аракчаа баштап, байырлыг чыскаалга үнүп келирге, Бай-Тайга кожууннуң даңгыназы Айыраш Салчак, тажы Шойгу Күжүгет, мөгелер Болат Буянды, Күжүгет Шойгу, ча адыкчылары Айдың Куржап, Мерген Очур, көдээ ажыл-агыйның тергииннери Андрей Канчыыр, Айлаңмаа Хертек, Илья Таргын байырлыг чыскаалга ыры-хөгжүмнүң үделгези-биле үнүп келгеннер.
Барыын-Хемчик кожууннуң төлээлеринден чараш кыстарны, Ада-чурт дайынының үезинде маадырлар кылдыр кеттинген сапык идиктерлиг, сарыг-хүрең хөйлең-чүвүрлүг дайынчыларны, хөректеринде шаңналдарын азынган спортчуларны кожууннуң Баштыңы Артур Ооржак, чагырыкчызы Аян Монгуш баштап үнген.
Өвүр кожууннуң ажыл-ишчи чонун удуртукчу даргалары Анай-Хаак Лопсан-Серен, Айдыс Куулар баштап чораан- нар. Хүндүлүг хоочуннар Шыдыраа Саая, Комбу Донгак, Маадыр Сат, Тоорук Сат чыскаалда.
Ыраккы Мөңгүн-Тайганы кожууннуң баштыңы Орлан Коңзай, чагырга даргазы Эртине Успун баштапкан, Россияның, Тываның туктарын киискидип, тус черниң кадыг-берге бойдузун, чонунуң ёзу-чаңчылдарын көргүскен көскү чараш лозуң кыйгырыглар, чуруктарны холдарында туткан чыскаалга үнүп келдилер. Чоргааралдан сеткил-сагыш дойлур.
Сүт-Хөлдүң төлээлери Тыва Республиканың Чаан мөгези кожуун баштыңы Андрей Хертек, чагырга даргазы Орлан Монгуштуң башталгазы-биле үнүп келгеннер. Тыва Арат Республика, Тыва Автономнуг область, Тыва АССР, Тыва Республика үезинде-даа Сүт-Хөл кожууннуң ажыл-ишчи чону кожазында Чөөн-Хемчик районнуң чону-биле бир дөмей кожа-хелбээ амыдырап-чурттап чоруур. Оларның аразындан ат-алдарлыг мурнакчылар, чогаалчылар, тоолчулар, спортчулар дугайында төөгүлүг барымдааларны илередир болза, чаңгыс солун арнынга сыңары чөгенчиг-ле, ол барымдаа – бүдүн төөгү…
Улуг-Хем кожууннуң баштыңы Артыш Кара-Сал, чагырга даргазы Эрес Мандан-оол Бора-Булакка чыскаалды баштапкан. Оларның аразында Тыва Республиканың Чаан мөгези, республика наадымнарының үш дакпыр тиилекчизи Айдың Монгуш, Тыва Республиканың Начын мөгези, аныяк мөгелер аразынга Наадымның ийи дакпыр тиилекчизи Бады-Маадыр Самдан, Улуг-Хемден ча адыгжылары Моол күрүнениң спорт мастери, «Шагаа мергени» Олег Чанчып, «Тергиин багжы» аттың эдилекчизи Андрей Серин, Тыва Республиканың 2025 чылда малчыннар Наадымының тиилекчилери Шеңне Даржай, Чинчи Монгуш, Россияның улустуң ыры-хөгжүм болгаш танцы-самның «Улуг-Хем» коллективи (удуртукчузу Буян Хертек), Алдын-Белек Норбунуң удуртканы «Дембилдей» ыры-хөгжүм бөлүү база национал тыва идик-хеп көргүзүүнүң Андрей Неверицкийниң удуртканы «Он-Кум» бөлүүнүң кежигүннери киришкеннер.
Чеди-Хөл кожууннуң чыскаалын чагырга даргазы Адыгжы Араптан удуртуп эрттирген. Кожууннуң төвү – металлургтарның сууру Хову-Аксы, а Сайлыг, Ак-Тал, Хөлчүк, Чал-Кежиг, Элегес сумуларының чараш оолдар, кыстары, мурнакчылары, хоочуннары чыскаалды каастап, төрээн кожуунун байырлалдың бүгү киржикчилеринге таныштырганнар.
ШАҢНАЛДАРНЫ ТЫВЫСКАН
Тываның Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Давааның адындан Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазының даргазынга мурнуку чылдарда ажылдап турган Байбек Монгуш баштаан депутаттар медальдар, Хүндүлел бижик шаңналдарны Даа кожууннуң ара-албатылары, үстүнде адаанывыс кожууннарда амыдырап-чурттап чоруур аңгы-аңгы адырларда чонунга бараан болган янзы-бүрү мергежилдиг хөй кижилерге тывыскан.
Чөөн-Хемчик кожууннуң удуртукчулары Инна Монгуш-биле Айдыс Куулар Бажың-Алаакта хуу дузалал ажыл-агыйының удуртукчузу Борис Монгушка, Баян-Талада Тыва Республиканың алдарлыг чылгычызы Макар Ондарга, Чыргакыдан күш-ажылдың хоочуну Илья Кууларга, Шемиден күш-ажылдың хоочуну Алефтина Ензаковна Донгакка, Баян-Таладан, Теве-Хаядан Тыва Республиканың алдарлыг чылгычылары Семен Ондарга, Шолбан Донгакка, социал адырның хоочуну Зинаида Тюлюшке, күш-ажылдың хоочуну Кара Нассык-оолга, Чыргакыдан хоочун, идепкейжи Маргарита Монгушка, Бажың-Алаактан мал эмчизи Вера Сатка, Хайыраканда хуузунда дузалал ажыл-агыйының удуртукчузу Сергей Сатка, Чөөн-Хемчик кожууннуң ветеринария эргелелиниң удуртукчузу Байлак Сарыгларга, Чыраа-Бажындан көдээ ажыл-агыйның хоочуну Шүжүк Кууларга, Чадаанадан Римма Монгушка, Баян-Таладан хуу дузалал ажыл-агыйының удуртукчузу Чорбаа Сатка, Хөндергейден школа директору Аяна Сатка, башкы Өнермаа Санаага юбилейлиг медальдарны тывысканнар.
Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң удуртукчузу Алдандай Ооржак «Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг аттарны Баян-Таладан хууда дузалал ажыл-агыйының удуртукчузу Шолбан Кууларга, Иймеден Михаил Монгушка, Шемиден Лидия Кууларга, Валерий Кууларга, Хайыракандан Наталья Ховалыгга, Хорум-Дагдан чылгычы Мөңгештей Монгушка, Чадаанадан Май-оол Монгушка, Хорум-Дагдан хууда дузалал ажыл-агыйының удуртукчузу Орлан-оол Кууларга тывыскан.
ЧУРУКТАР ДЕЛГЕЛГЕЗИ – ТӨӨГҮНҮҢ КӨРҮНЧҮҮ
Тыва Республиканың Национал архивиниң чуруктар фондузундан кожуунувустуң улуг байырлалынга тураскааткан төөгүлүг ак, кара өңнүг фото-чуруктарны фондудан чөпшээредип алгаш делгээн бис. Колдуунда Чадаананың Алдыы, Үстүү хүрээзиниң чуруктары, 1928 чылда Тываның ламаларының съездизиниң киржикчилериниң чуруктары, өгбе башкывыс Чамзы-Камбы, лама башкылар, күрүне удуртукчуларының ажыл-ижин көргүскен чуруктар, совет үеде Социалистиг Күш-ажылдың маадырлары, репрессия чылдарының үези, Чадаана хоорайның ажыл-амыдыралындан мооң мурнунда чонга, көрүкчүлерге көргүзүп көрбээн чуруктарны делгээн. Ол ышкаш амгы үеде Чадаананың Алдыы, Үстүү хүрээлеринге, Тывага кээп чораан делегей чергелиг лама башкыларның шажын ёзулалдарынга киришкен Тацак, Джецзун-Ринпоче, Сергей Күжүгетович Шойгунуң, чонувустуң Чадаананың Үстүү-Хүрээзин чоннуң тудуу кылдыр чарлапкан үезинден бээр тырттырган чуруктарын улуг хемчээлге баш бурунгаар кылдырткаш, хооладып белеткеп алган турган мен. Тываның Национал музейиниң Чадаанада М. Буян-Бадыргының адын эдилээн салбырның ажылдакчылары чуруктар азар тускай дериглерни ажыглаар кылдыр бараалгаткан.
Чөөн-Хемчиктиң төп библиотека системазының ажылдакчылары Даа кожууннуң 260 чылдаанынга фото-чуруктарны парлажып, делгелгени каастаарынга улуг дузаны көргүскеннер.
МЕРГЕН-ХЕРЕЛ МОНГУШ АТТЫГ КУЛЬТУРА БАЖЫҢЫ
Чөөн-Хемчиктиң төвү Чадаанада М. Мерген-Херел аттыг төп культура бажыңынга Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тыпсыр байырлыг хурал болган. Тыва Республиканың Баштыңының өөрүп четтириишкининиң илередиглерин хөй чылдар дургузунда ак сеткилдиг ажылы дээш Чөөн-Хемчиктиң саң-хөө эргелелиниң бюджет учёду болгаш отчет талазы-биле килдизиниң консультантызы Раиса Кенденге, Чадаананың 4 дугаар Вера Чүлдүмовна Байлак аттыг ниити билиг школазының директорунуң оралакчызы Көвеймаа Монгушка, Чыргакы ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Сайлык Ооржакка тывыскан. Тыва Республиканың Баштыңының хүндүлел бижиктери-биле Чөөн-Хемчик кожууннуң саң-хөө эргелелиниң бюджет политиказы болгаш бюджеттер аразының харылзааларының килдис начальниги Долаана Кара-Салды, муниципалдыг албанның хоочуну Чайна Ооржакты үре-түңнелдиг болгаш ак сеткилдиг ажылы дээш, Чадаана хоорай чагыргазының техниктиг ажылдакчызы Аиша Кара-Монгушту, өөредилге адырынга ак сеткилдиг болгаш үре-түңнелдиг ажылы дээш Бажың-Алаакта Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар аттыг школаның директорунуң оралакчызы Эрик Ооржакты, Чадаананың 1 дугаар ортумак школазының төрээн дыл болгаш чогаал башкызы Урана Кууларны, Теве-Хая ортумак школазының химия башкызы Ляна Чүлдүмнү шаңнаан. Өвүр кожуунда Хандагайты ортумак школазының төөгү болгаш ниитилел эртемнериниң башкызы Александра Монгуш биле ук школада орус дыл болгаш чогаал башкызы Долаана Монгушка, Барыын-Хемчиктиң Кызыл-Мажалыкта «Чечек» уруглар садының кижизидикчи башкызы Долаана Монгушка, Шекпээр ортумак школазының тыва дыл, чогаал башкызы Долаана Күжүгетке, Бай-Тайгада Шуй ортумак школазының тыва дыл, чогаал башкызы Айлаңмаа Хертекке Тыва Республиканың Баштыңының хүндүлел бижиктерин тывыскан.
«Тыва Республиканың алдарлыг аът ажаакчызы» хүндүлүг аттарны Чөөн-Хемчиктиң Баян-Талада хуу дузалал ажыл-агыйының удуртукчузу Сакта Монгушка, Хөндергейде хуу дузалал ажыл-агыйының удуртукчузу Василий Ондарга тывыскан.
Хөй чылдарда көдээ ажыл-агый адырынга үре-түңнелдиг ажылы дээш «Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы» атты Чадаанада хуузунда дузалал ажыл-агыйының удуртукчузу Роман Монгушка тывыскан.
«Тыва Республиканың алдарлыг тренери» бедик атты аныяк-өскенниң кижизидилгези, күш-дамыр сайзыралы болгаш белеткелинге киирген үлүү дээш Чадаанада Чечен-оол Алексеевич Монгуш аттыг олимпийжи курлавырлар школазының тренер башкызы Аяс Делгер-оолга тывыскан. Тыва Республиканың социал-экономиктиг сайзыралынга үлүү болгаш хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш «Шалыпчы күш-ажыл» деп медаль-биле муниципалдыг албанның хоочуну Сүрүң-оол Түлүшович Чүлдүм шаңнаткан. Байырлыг хуралга Чөөн-Хемчик кожуундан үнген уран чүүлдүң тергииннери, амгы үеде уран чүүл адырында ажылдап турар ажылдакчылар киржип, хөгжүмнүг байырны чедиргеннер.
Төөгүлүг байырлалдың ажыдыышкыны хуралдың шаңнал кезээ болурунуң чиге мурнунда көскү күрүне болгаш хөй-ниити ажылдакчызы, Чөөн-Хемчик кожууннуң болгаш Шеминиң хүндүлүг хамаатызы, экономика эртемнериниң кандидады Хонук-оол Доржуевич Монгуш М. Мерген-Херел аттыг Культура бажыңынга «Төөгүлүг Даа кожуун» деп илеткелди меңээ берген. Ооң демдеглеп турары-биле алырга, Тываның төөгүзүнде Даа кожуун чугула кол черни ээлеп, аңгылаттынмас кезээ болуп чоруур. Даа, Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринге болгулаан төөгүлүг болуушкуннар, өскерлиишкиннер, ооң удуртукчуларының чурттакчы чонунуң хүлээп ап чораан шиитпирлери Тываның хөгжүлдезинге улуг салдарлыг болган.
Байырлалдың ийиги хүнүнде Чадаана хоорайның Тиилелге, Россияның Маадыры С.Шойгу аттыг кудумчу, тыва танкист Х. Чүргүй-оол аттыг кудумчу болгаш төп Ленин кудумчузундан Чадаана стадионунга чедир байырлыг чыскаалга шуушкан чоннуң дизии үзүктел чок болган. Уран чүүл ажылдакчылары Чадаана стадионунга ыры, танцы-самдан аңгыда, Даа кожуунну аңгы-аңгы чылдарда чагырган нояннарның овур-хевирин диргизип, Бора-Булак ховузунуң аксынга дүүн болган театржыткан көргүзүгнү бараалгаткан. Тыва Республиканың Чазак Даргазының оралакчызы Уран-оол Ондар, Чөөн-Хемчик кожууннуң Баштыңы Инна Монгуш, чагырга даргазы Айдыс Куулар Даа кожууннуң ажыл-ишчи чонунга шаңналдарны тывысканнар. Орайтап караңгылааже спортчу хемчеглерниң тиилекчилерин илередип, чонга чарлап, тыва хүрешке маргылдааны эрттиргеннер.
АЪТ ЧАРЫЖЫ
Даа кожууннуң 260 чылдаан байырлалынга тураскааткан аныяк чоруктуг аъттар аразынга Чөөн-Хемчикте Иймеден Арсен Ондарның доруг аъды эрткен. Ийи дугаарында Сүт-Хөлден Тываның билдингир мөгелериниң бирээзи Эрес Кара-Салдың Лидер-Шарм шолалыг малы, үш дугаарында Андрей Хертектиң Арк-Шарм шолалыг аъды келген. Дөрткү, бешки шаңналдыг черлерни Сүт-Хөлден Шораан Ондарның кара аъды-биле Улуг-Хемниң Иштии-Хемден Леонид Кызыл-оолдуң доруг аъды ээлеп, төнүшке сүрүштүр маңнап келгеннер.
Аныяк чүгүрүктерниң чарыжының түңнели мындыг: Улуг-Хемниң Торгалыгдан Эртине Байырның Калчан-Шилгизи эртип каан, ийиги, үшкү черге Чөөн-Хемчиктиң төлээзи Айдыс Саттың Шилгизи, Бии-Хемден Болат Аракчааның Хүреңи халып келирге, Тес-Хемден Сүбедей Дижитмааның болгаш Улуг-Хемден Кыргыс Экерниң аъттары төнүшке киир маңнажып кээп, ээлеринге шаңналдарны чаалап берген.
Улуг чоруктуг аъттар чарыжынга Чөөн-Хемчиктиң Калдар аъды эрткен. Ооң ээзи – Дайза Монгуш. Ийиги черни Кызыл кожуундан Радомир Иргиттиң Галоген деп малы ээлээн, аңаа сүрүштүр ол-ла кожуундан Калчан-Шилги мал маңнап кирип келген, ооң ээзи – Аяс Хомушку, дөрт дугаарында Сукпактан Аржаан Салчактың Кара аъды, а беш дугаарында Чадаанадан Май-оол Монгуштуң аъды маңнап келген.
Даа кожууннуң 260 чыл оюнга болгаш Чөөн-Хемчик кожууннуң малчыннар байырлалы Наадымга тураскааткан республика чергелиг Сүт байырлалы онзагай черни ээлеп, хөй киржикчини хаара туткан. «Эң узун быштак» деп мөөрейниң тиилекчизи Чыраа-Бажындан Тамара Монгуш болган. Чыргакыдан Челээш Ооржак, Ийи-Талдан Айдысмаа Шалган ийиги, үшкү черлерге төлептиг болган. Ниитизи-биле сүт байырлалынга бирги черни «Улуг Чыргакы» деп команда чаалап алган, «Борбак-Арыг» ийиги, «Чурумалдыг Чыраа-Бажы» үшкү черге төлептиг болганнар. Сүт байырлалынга ак чемнер делгелгези, сүттен чемнер кылырынга мастер-класстар, янзы-бүрү мөөрейлер болган.
Даа кожууннуң 260 чылы бедик көдүрлүүшкүн-биле хөй киржикчилиг, көрүштүг оюн-тоглааларлыг кылдыр бедик деңнелге эрткен.
Вячеслав МОНГУШ,
Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, журналист.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №34 2025 чылдың сентябрь 4
