Степан САРЫГ-ООЛ
“Аңгыр-оолдуң тоожузундан” үзүндү
Бардамнаткан бай демги оолдарны чалындыр сыгап шыдавайн барза, ооң бай адынга бужар бак. А ол дораан хөйге белеткээн доюн чедиштир кутпушаан тургаш, демги бардамнаан оолдарны боскунга чедир сыгап, чалындыргаш салыр болза, оолдар боттары багай атка кирер, бужар бак.
Бистиң ол алды аалдың бирээзинде Херик-Кожай деп бир атка кирген харам бай турган. Аңаа бардамнаар дижип дөрт кончуг эрлер дугуржу-ла бээди эвеспе.
Үш чааның хүнү ол. Эртенден эгелээш, дүъшке чедир баг хап, чуңгулап, тевектеп, ааттынып ойнап-ойнап, ортаакы өгнүң доюн чиир деп тура, демги дөрт оол кажаа артынга барып кур-карын эде куржанып тура, оожум чугаалашты:
— Херик-Кожай бо чылын доюнга чүнү доораанын билир силер бе, оолдар? — деп, Хүргүл-оол өөрүнден айтырды.
— Чок. А чүл? — деп, Чадан салгара куржанмышаан, удур айтырды.
— Хан аксы чедер-четпес хире дузак өшкү кемдей бээрге, ону өлүргеш, өкпе-шөйүндүзүнден бээр доорааш: «Бо-ла ядыы чүвелер-ле кээп чиирлер ийнен, байлар шоолуг Шагаага чазыйлаар эвес» – деп олурган дээр чүве. Черле мал-маганын кадарган кижилерниң орта хырнын безин тоттурар хамаанчок, боду даады өлген, ара салган анай, хураган эъди ыштап чиир ышкажыгай. «Ажык чок байның ядарааны дээре, балык чок хөлдүң соолганы дээре» эвес чүве бе. Ырмазын сыптар бис бе? — деп, мөге Хүргүл-оол өөрүн сугже халытты.
— Ой, шынап-ла, бардамнаар кижи ол-ла болгай. Бурунгу чылын мен ооң муң шаа өшкүзүн кадаргаш, куруг үндүм. Амытан кайгаан чүве боор. Анайлыг өшкү бээр мен дээн. А кайда боор, чазын таптыг-ла өшкү дооза төрүпкенде, чаңгыс сээнекти бөрү былаап каарга, аңаа сылдааш, мени үндүр ойладыпты — деп, кадарчы Кудурукпай хөлчок хорадап чугаалады.
— Ол-ла! Мен чааскаан-даа болза, ооң доюн дөгере чиптер мен — деп, чылгы манагжызы Дүлеек бажын согаш кылды.
— Мен дем-не чугааладым. Черле шыдаар бис. «Бо шыырак оолдар ооң ырмазын сыптар болза!» деп, бистиң семис кожай безин хорадап олурар чорду. Мен харын ынчангаш бертен силерни дөө өгнүң доюн шоолуг чивеңер диведим бе! — деп, база чылгычы Чадан-оол чөпшээреди.
— Че, мындыг-дыр; кожайывыс доюн улуска орту киир кудуп чорда-ла, мен чугаалаайн: «Каям, кожай, бо дөрт дуңмаң олур бис, бир тавакка кудуптуңар. Чоп пажывыс электен-не дүвү хылырткайны бээди моң?» дээйн. Ынчаарымга силер дораан-на «ийет-ийет!» дижип улажы кааптар силер.
— Ча, ол-ла!.. — дишкеш, өгже базыптылар. Мен ону чанынга тура дыңнап алган кижи чүзү боор, көрүксеп сонуургааш, хамык ууттунмас кылдыр үш-дөрт каът куржанган баамны шагжырады дешкилевишаан:
— Ээ, эрлерни ыңай! Кижиниң төлдерин, киштиң кулактарын! — деп ырлай аарак алгырдым.
— Ойт, бо Аңгыр-оглуңар чоп чүвүрүн дывылай бээди! — деп, уттуруп турган таланың баан эдектээн оол мени кочулай-дыр.
— Ыыттава! Мынча хөй баг чүдүрүпкенде, эмдик адан дывылап турбайн канчаарыл. Ам харын эки дойлап ал. Ынчангаш багай чүвүрүң баан чежип салыр сен. Сээң кагыгжыларың ийи хүнзедир чыгдынып, салып кээрде, көңгүс какталган болгай. Бо мээң астып алган чүм-дүр, көр даан — деп хөөкүй эжимни ында-ла дузай кааптым.
Өгге кирип кээривиске, улуг-биче эр-херээжен улус биеэк-ле олут чазапкан, дойну кудуп тур. Демги дөрт кайгалым ынаар чыышкын адаанда хана баарында, сериин черде олурупкан чымаартып олурлар. Мен дөзер эвес, пашта дойну бүдүү харап көөрүмге, шынап-ла, кырында салдаан дожу төнүп, үүрмек чең хире-ле апарган мындыг. «А хувура, бо эрлер сагыжынга четти-ле» деп өөрүп бодап кагдым.
— Богда-богда, кожай акый! — дизе-ле, аптара дег хөректиг Хүргүлүң бо туруп келди эвеспе! Хамык улустуң караа — түмен аяның октарын чаңгыс Хүргүлче углапкан ышкаш кынны бээди.
— Каям, бо дөрт дуңмаң олур бис, бир савага кудуптар силер бе? Чоп пажывыс дүвү арай-ла хылырткайны бээди моң! — диди. Бүгү ая октарының баштарындан хөй оттар кыва хонуп келди!
— По-о-о! Дадайым!
— Ой, авай!
— Хала-о-ок!
— Бужарын!
— Хи-хи, ха-ха!
— Ппүрт!
— Бардамнаарлары ол-дур, эжен-сүлде!
— Күжүр эрлерни аарай! — деп, адак сөөлүнде мээң даайым улуг кожай «кандыг-даа кайгамчык чүве болбаан, анаа-ла чөптүг херек-тир» дээнзиг шырай-биле — шын-дыр че! Хырнын чажырарга, аштай бээр, кылыын чажырарга, көстү бээр чоор! — деп кагды.
Ам бүгү-ле ая огунуң чаңгыс хараалы казан, хымыш туткан арган кожайывыста барган, ооң арнын көзүлбес хол от-биле чылбарты чаап турганзыг: саадының ханы кырлаңайндыр соп, шала дыртыйты аазаткан аксы хаалбас-даа, чугаалаттынмас-даа апарган ышкаш, даш көжээ-ле олчаан.
— Ойт, ирей, бо дуңмаларыңны танывас апарган сен бе? Чоп кайгааш туруп алдың! Доюңдан дөө үлгүүр кырында деспиге кут! — деп, кожайның бодундан үш-даа катап чоон кадайы, дааш алган улар караа дег карактары-биле ашаан билиндир шивегейлеп каапты.
— Аа-а, кайыларыл бо? — деп, дөрт ыйгыны көре тура-ла, айтырып хүлүмзүрүүр дээн эвес, а ыглаар дээнзиг шырай-биле көрүнгеш, деспини ап, доюн бар-ла шаа-биле үстеп куда бээди. А өгде чыылганнар, Адыг биле Арзылаң ийи сегиржип алыр дээш содагланы берген чүве ышкаш, аразында шенектежип, сымыранчып, эде олуруп, бизирткейни-ле бердилер.
Бир ашак олура:
— Ча, кожай, хырнын дөгеп келген дуңмаларың-дыр, буяның көргүзер дээн бодуң-дур сен. Бир-тээ ындыг болганда, «дуңмаларыңны» мынаар, арай өрү — хөйнүң көскүзүнче чалавас сен бе? — диди.
— Шынап-шынап, өрү-өрү!..
— Ынаар, улус артында чүү-даа көзүлбес-ле чүве-дир.
— Бээр, боже чоктап келиңер, оолдар!
— Че-че, оюн эвес, өрү олургулаңар…
— Маңаа-маңаа, деспи салыр дески чер бо-дур! — дээш, демги-ле ашак боду улам өрү олут чайлап олуруптарга, деспини-даа салды. Дөрт эр деспи чанында олуруптулар. Бир мөңгүн, бир шокарлап каан ыяш ийи шопулак болгаш ийи калгак салып берди.
Деспи база-ла шору, бир улуг кочал кире бээр хире улуг, терек деспи, паштың хамык-ла үс, чаа ында келген, үзүнүң кылыны дөрт илиг-ле хире, а оон кудузу кара эът болгаш демги-ле ижин-хырын аймаа, Хүргүл-оол берзенгеш, калгактарның бирээзин ап, деспиде дойну дүвүнден казый узуп, былгап көргеш, өөрүнге:
— Ча, оолдар, дыка нарыыргавайн-даа, дыка далашпайн-даа, бир узарда, адаандан чөвүктей аарак, бир узарда, үстүнден үстей аарак чорудуп олуруңар. Бистерниң кызыл хырыннарывыстан башка чүвевис бар эвес! — дээш, эгеледилер-ле.
— Па, силер чоондуңар, мурнуңарда аяаңар сооду! Бо акыларыңар дег, дайнап олуруңар! — деп, шала куду олурган Аян-оол ирей эжикте ам-даа дой куттунмаан аныяктарже көрүп, өжегээр кыйгырып медээледи.
— Ой, халак, ыядынчыын, аяа чок улусту-ла! — деп, бир бышкан кызыл-кат дег кызыл чаактыг, карааның кирбиктери көк сайлыктың көстүү дег кара кыс бүгү-ле диштерин чайынналдыр хүлүмзүрбүшаан, чанында олурган оон улуг кыстың чарын аразы долу салбааның аразынче бажын салыпты.
— Ой, ирекижиим! Ындыңда ажы-төлүңге чедиштир кудуп көр, дада- йым! — деп, чап-чаа эскен чылапча дүвү дег, дериткен ашаанче алгырды.
Кожай улам-на бачыдап куда бээди.
— Ой, экизиин! Хамык үс, чаан бо оолдарга дөгере шүүреп берип каапкан көрем, эжим! — деп, ынаар эжикте ийи кызыжактың бирээзи эжинге аяан көргүзүп, өөрүп чугаалашты.
— Ынча дивес чүве боор! Ыытташпаңар! — деп, чанында бир шуваганчы бүдүү сымыраныр дээн болза-даа, харын чүден-даа дыңналдыр алгырды.
— Кайы, бо кара шөйүндүлер харык — холуур чаг чок апарган болза, бичии үс, чагдан кырбап көр деп кожавыстан дилээр-ле болгай, оолдар! — деп, Хүргүл-оол өөрүнге чугаалаза-ла, көөрүмге, шынап-ла, деспиниң дүвүнде эвээш кара эъттер болгаш хырын-шөйүндүлерни чаңгыстап үзүп чип олурлар ийин моң! Өгде олурган улус чир-шоң дүшкен соонда, ында-мында хүлүрээшкиннер, сыйтылажыышкыннар демгизинден шала дунук болза-даа, күжү улгады берген ышкаш апарган.
— Бир-тээ сагыштыг улус болганда, арай баш удур чугаалавас оолдар-дыр ийин… Доювус чонга четчи бээди-ле — деп, сүнезини диригге-ле каапкаш барган кожайывыс куруг пажынче көрүп чугаалады.
— Өршээ хайыракан, бурган-на авыразын, дуңмаларыңга дөө барбада эъттен доорап, немей чемгерип көрейн дивес сен бе, ирей! Аксыңче адан тепти бе, эрниңче эңгин тепти бе? — деп, кадай көскеттинип-ле үндү.
— Ча, оолдар, бо кожайлар боттарынга белеткеп алган чүгээр семис үүжезин үрегдээр дижи бээди, мооң-биле соксап каар-дыр, деспиңерни кылайты сивирип чигеш, ыңай шыгжап көрүңер. Барып баг хап ойнаар-дыр. Бо аалдарда улус көңгүс орту киирип чадаан дой безин, ам-даа үш хонукта чизе, төттүнмес-ле болгай, муңгараваңар! — деп, Хүргүл-оол өөрүн чазамыктады.
Үнер дээрге, эжик ырак апарган, олурган улус шак оон тыныш аннып, дывыржып-ла үндүвүс.
— Ийет-ийет! Болзун, эр хейлер, кожайыңар бар шаа-биле чемгерди ышкаш чүл. «Оон артык канчаарыл, барбадаазын уштур бе, пашкадаазын уштур бе?» деп сөс бар-ла болгай. Улуг саваның дүвүн сыргап бээрден артык кежик кайда боор, четтирдивис дээш үнээлиңер че! — деп, Аян-оол ирей чугааланмышаан турду.
Ооң соонда-ла: «Бардамнаан оолдар Херик-Кожайның арган анайының эъдин арылдыр чигеш, пажының дүвүн деже чылгапкан дийик бе?!» — дижип, чугаа бүгү Өвүр-Амыракка дыргын барган эвес, мырыңай Чаатыга чар, Торгалыгга домак болу берген эвейикпе!
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” №10 2024 чылдың февраль 10
