Чоокку чылдарда эмчилер федерациялары болгаш ассоциациялары чоннуң болгаш күрүнениң кадык камгалал органнарының кичээнгейин кижиниң кадыкшылынга хамаарышкан айтырыгларже хөй угландырарын оралдажып, кадыкшылга азы кижиниң кандыг-бир органынга, чок-ла болза органнар системазынга тускай хүннерни тураскаадып турар. Шак-ла ындыг сорулга-биле Бүгү–делегейниң неврология федерациязы Баш мээзиниң хүнүн чылдың-на июль 22-ниң хүнүнде демдеглеп эрттирер кылдыр доктааткан. Ол хүнге хамаарыштыр ТР-ниң Кадыкшылга төвү профилактиктиг хемчеглерни чорудары-биле июль 17-ден 23-ке чедир баш мээзиниң кадыкшылын быжыглаар неделяны чарлаан.
Баш мээзи — кижиниң төп нерв системазының кол органы. Ол мага-боттуң шупту органнарының шын ажылдаарын харыылап турар.
Ынчангаш республиканың чурттакчы чонунга бо хүнге уткуштур баш мээзинге хамаарышкан аарыглар дугайында Республиканың хөй-ниитиниң болгаш аарыгларга удур кадыкшылга төвүнүң невролог эмчизи Долаана Монгуш-биле чугаалаштывыс.
— Долаана Сулеймановна, амгы үеде нерв системазының кандыг аарыглары эң-не нептереңгейил?
— Меңээ кээп турар аарыг кижилерниң чартык кезии бажында азы хол-будунда, ооргазында аарыгларлыг.
— Баш мээзиниң аарыгларындан колдуу кандыг улус аарып турарыл?
— Аарыг улустуң аразында чүгле улуг назылыг эвес, а аныяктар база бар. Чижээ, 30–40 харлыг чаңгыс черде шимчээшкин чок олурар офис ажылдакчылары. Олар сагыш-сеткил талазы-биле дүвүрээзинниг байдалдарга хөй алзып, дүргени-биле кылып чиптер, кадыкка хоралыг аъш-чемни чип турарындан аарып турар.
— Баш аарыгларының чылдагааннары кандыгыл? Кажан эмчиниң дузазы херегил?
— Баш аарыының чылдагаанын тывары улуг айтырыг. Чүге дээрге ооң чылдагааннары аңгы-аңгы. Бир эвес кижиниң амыдырал-чуртталгазынга баш аарыы шаптыктап турар болза азы аарыгның кирери көвүдеп, күштелип эгелээрге, эмчиге албан барып, ооң арга-сүмезин алыры чугула.
— Кижилерниң хөй-ле кезии бажы аарыырга, аарыырын намдадыр эмнер ижип, эмчи шинчилгезин эртпейн турар таварылгалар кайы хөй. Аңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
— Чамдык кижилерниң бажы күштүг аарып турза-даа, могап-шылаанындан аарып турар-дыр дээш аптекадан эмнер садып ижип алгаш, херекке албас. Ол шын эвес. Боду эмненириниң мурнунда, азы аарыг намдадыр эмни ижип-даа алган болза, баш аарыының чылдагаанын тодарадыры чугула.
— Баш аарыының бир чылдагааны инсульт болуп болур бе?
— Инсульт дээрге мээниң хан эргилдезиниң хенертен медерел ышкынарынга болгаш чартыктаарынга чедирер шыңгыы аарыы-дыр. Пациентилер амы-тынынга айыыл чедирип болур байдалдарны херекке албайн, чартыктай бээриниң баштайгы демдектерин эскербейн, эрттириптер. Бо халаптыг аарыг кончуг дүрген эгелээр: хенертен кижиниң бажы кончуг күштүг аарып, хол-буду суларап, чугаазы билинместеп, шулургай апаар. Чартыктаарының өске демдектери: хенертен карактың көөрү баксыраар, баш дескинер, дорт турдунмас, хенертен кижиниң угааны баксыраар. Бир эвес бо демдектерни эскерип калзыңарза, дүрген эмчи дузазын ол-ла дораан кыйгыртыр херек. Бажыңга аарыг кижиниң чоок кижилери канчап-даа дуза чедирери болдунмас. Баштайгы 4 шакты эмчилер “алдын үелер” деп адаар. Чүге дизе ол үениң дургузунда инсультка таварышкан кижиге эмчи дузазын өй-шаанда чедиргениниң түңнелинде бүрүнү-биле сегип үнүп келириниң идегели улуг.
Ынчалза-даа дыка хөй таварылгаларда улус аарыгның эге демдектеринче сагыш салбайн, чугула үезин эрттирип алыры харааданчыг.
— Кандыг чылдагааннар-биле кижи чартыктай бээрил?
— Бир дугаар кол чылдагааны дамырларга бичии-бичии чаглар көвүдээш, ону дуглай бээри. Ону атеросклероз деп адаар. Ийиде, хан дестелгеш, ооң эргилдези оожургап чоруй, тырлы бергеш, хан акпайн баар. Үште, хан базыышкыны улгаткаш, дамырлар чарлы бээр. Оон аңгыда, хоочураан аарыглар, холестеринниң бедик деңнели, чигир аарыы, артык деңзи база-ла чартыктаарының чылдагааннары апаар таварылгалар хөй.
— Нерв системазының болгаш баш мээзиниң аарыгларын баш удур болдурбазы-биле чүнү сүмелээр силер?
— Кижи бүрүзү бодунуң болгаш чоок кижилериниң кадыынче сагыш салып, чартыктаар аарыгны болдурбазы-биле үргүлчү хан базыышкынын, холестеринниң деңнелин доктаамал хынаар. Бодунуң деңзизинче кичээнгейни угландырып, нормазындан көвүдей бээрин болдурбазы чугула. Шын эвес чемненилге база чартыктаарынга чедирип болур. Чижээ, хөлүн эрттир үстүг чем дамырлар иштин чагландырып, хан эргилдезин баксырадыр. Дузу хөй чем хан базыышкынын бедидер. Чемниң калорийи көвүдээрге, деңзи аартап, нормазындан көвүдеп эгелээр. Арага-дары, таакпыдан ойталап, спорт-биле өңнүктежири чугула. Шимчээшкин чок, олутпай чоруктан база хан эргилдези баксырап, баш-мээге хораны чедирип турар.
Найысылал Кызылдың чөөн талазында Республиканың хөй-ниитиниң болгаш аарыгларга удур кадыкшылга төвүнге “Күрүнениң ачы-дуза” порталын таварыштыр специалистерже бижидип алгаш, хан базыышкынын, ханда холестеринниң болгаш чигирниң деңнелин, оон-даа өске эмчи шинчилгезин төлевир чокка эртип ап болур силер. Кадыыңарны камнап чоруңар. Ол дег үнелиг чүүл чок.
Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның хуу архивинден.
"Шын" №53, 2023 чылдың июль 19