Чогаалчы Алексей Арапчор 1924 чылдың сентябрь 3-те тараалаң бай Таңды кожууннуң Межегейде Эртине-Булак хүрээзиниң чанынга чурттап чораан арат өг-бүлеге төрүттүнген. Алексей 5 харлыында-ла өскүс арткан. Ону амгы Чеди-Хөл кожууннуң Хендерге сумузунга чурттап чораан кырган-ачазы биле кырган-авазы өстүрген. Бичии оолга Арапчор деп атты лама башкы сагыл четтирип адап берген. Сөөлүнде барып, ол ады фамилиязы болган. 1937 чылда 12 харлыг Арапчор аалдар кезип башкылап чоруур Кол Дуганчы деп ламага таваржы берген. Ламаның айтып берген үжүк-бижиин бичии Арапчор кедергей дүрген шиңгээдип ап, бодунуң сонуургак болгаш чүткүлдүүн көргүскен.
Арапчор Бай-Хаактың эге школазынга, ооң соонда Кызылдың каттышкан школазынга (амгы 2 дугаар школа) өөренип чораан. 1942 чылдың күзүнүнде Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга эге школазынга башкылап ажылдай берген. Башкылап чорааш, бот-өөредилге-биле Кызылдың күрүнениң башкы институдун дооскан. Аныяк-өскенни эртем-билигге өөредип-кижизидеринге улуг үлүүн киирген. 1978 чылда «Шын» солунга журналистеп ажылдап кирген. Ажылдап турган үезинде барымдаалыг очерктерни, орук демдеглелдерин хөйү-биле бижип парлаткан.
Алексей Дүгерович 1986–1994 чылдарда Тываның эртем-шинчилел институдунга аас чогаал чыыр талазы-биле үре-түңнелдиг ажылдаан. Тываның аңгы-аңгы булуңнарын кезип, тыва улустуң хөй аас чогаалдарын чыып бижээш, институттуң бижимел фондузунга арттырган. Ооң чыып бижээн мифтериниң чамдыызы «Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүк улустарының аас чогаалының тураскаалдары» серияның 60 томунуң бирээзи «Тыва мифтер, тоолчургу болгаш төөгү чугаалар» деп номда кирген.
Алексей Арапчорнуң баштайгы шүлүктери 1941–1945 чылдарда Ада-чурт дайынының үезинде үнген «Ынак-тыр мен», «Дайынчы кыйгы» деп шүлүктер чыындызынга парлаттынган. Шүлүктериниң баштайгы чыындызы «Кадарчының ыры» 1964 чылда чырыкче үнген. Ооң соонда “Сеткилдиң ыры” (1967), «Идегелдиң отчугажы” (1971), «Өшпес оттар» (1975), «Хайгаарал» (1981), «Эр салым» (1991), «Чалым кырлап, чаңгы дыңнап» (2004) деп шүлүктериниң чыындылары парлаттынган. Бижээн шүлүктериниң хемчээлиниң кысказы, артык сөстер чок чечен-мергени-биле номчукчуларның сонуургалын оттурган. Бичиизинден тура тыва улустуң ырылары, кожамыктары, тоолдары дээш өске-даа аас чогаалдарын дыңнап өскен болгаш, аас чогаалының уран аргаларын шүлүктеринге нептереңгей ажыглаан. Ооң хөй-хөй шүлүктеринге сураглыг композиторлар А. Чыргал-оол, Р. Кенденбиль болгаш өскелер-даа чараш аялгаларны чогаатканнар. 1998 чылда «Чүректе идегел» деп ному үнген. Ол чыындыда авторнуң аңгы-аңгы чылдарда бижээн чогаалдары, делгереңгей бижээн очерктери кирген. Чогаалчы Алексей Арапчор 10 номнуң автору, ооң ырларынга аялгаларны композиторлар бижээннер.
Өөнүң ишти Зоя Петровна Болодурина-Арапчор эге класстар башкызы. Горький областың (амгы Нижегородская область) Сергач хоорайның педагогика училищезин 1948 чылда дооскан соонда, аныяк башкы уругну Совет Эвилелинге чоокта чаа кадып каан Тыва автономнуг областың Нарын школазынче ажылдадып чоруткан. Ол шагда чаңгыс-даа орус кижи чок бо суурнуң школазының өөреникчилеринге орус дыл башкылаарынга башкы уруг Зояга аныяк тыва башкы оол Алексей Арапчор дузалажып, кичээлдерге ажыглаар чуруктарны чуруп берип турган. Олар аныяктар чоорту чоок таныжып, бир чыл эрткенде, өг-бүле тудуп, баштайгы уруу Тамара төрүттүнген. Зоя Петровна биле Алексей Дүгерович үш кыстыг, кайгамчыктыг аас-кежиктиг өг-бүле болуп, алдан ажыг чыл дургузунда кады чурттааннар. Аңаа өгнүң ээзиниң төлептиг эр мөзү-бүдүжү быжыг багана болганын Зоя Петровна чогаалчының 90 харынга тураскаадып бижээни, 2014 чылда “Тувинская правда” солунга парлаттынган “Тывага бодумнуң аас-кежиимни тыпкан мен” чүүлүнге онзалап демдеглээн.
Чогаалчы Алексей Арапчорнуң 100 харынга тураскааткан «Межегейниң хөөннери» деп шүлүктер номчулгалары ооң төрүттүнген чери Межегейниң көдээ ном саңынга сентябрь 7-де болуп эрткен. Номчулгаларга чогаалчының чоок төрели Елена Нуспай-Шуруевна Куулар киржип, Алексей Дүгеровичиниң амыдырал-чуртталгазының дугайында хөй-ле солун чүүлдерни чугаалап берген. Төрээн дыл болгаш чогаал башкызы, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада идепкейлиг номчукчу, Межегей көдээ ном саңының хемчеглериниң доктаамал киржикчизи Зоя Угужековна Ондар бодунуң бижээн шүлүктерин номчаан. «Межегейниң хөөннери» шүлүктер номчулгаларының киржикчилери чогаалчы Алексей Арапчорнуң болгаш ооң чогаадыкчы ажылының дугайында солун чүүлдерни билип алганнар.
Алексей Арапчорнуң чогаадыкчы ажылынга тураскааткан сактыышкын кежээзин Межегей суурга чогаалчының чаңгыс чер чурттуглары октябрь 12-де организастап эрттиргеннер. Кежээге келгеннер чогаалчының шүлүктерин номчаан, Межегейниң уран чүүл школазының башкылары Алексей Дүгеровичиниң шүлүктеринге бижээн ырыларны чыылган чонга ырлап берген.
РСФСР-ниң школаларының алдарлыг башкызы, ТР-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан Алексей Арапчор Таңды кожуундан амга чедир чаңгыс-ла билдингир чогаалчы болуп турар.
Сергей Тыртык.
“Шын” №91 2024 чылдың ноябрь 27
