Башкым — сүмелекчим

Кызыл-Мажалык школазының 2-ги клазын дооскаш, 1930 чылдың майда чайгы дыштанылгаже тарадывыс. Амгы Бай-Тайганың Шуй тайгазында чиңгир ногаан хөлбелчиңнээн көктүг-шыктыг, хевис ышкаш каас-чараш бойдустуң чечек шыпкан мактап ханмас чурумалдыг булуңу Оргулаашка турган улуг акымның аалынга барып дыштандым.

Оргулааштың делгемин долдур-ла кожа-кожа хонгулапкан аалдар. Хардан аккыр мокур ак өглер чаттылган, дагаа чуургалары-ла. Оларның аразында самдар кара өглер эмгежок, акымның самдар өө база бар.
Алдыы-Оргулаашта Чоон-Кара баштаан Күжүгеттер, Оргулааштың ортаа үезинде Доңгак Мөндүң, Сүрүң лама алышкылар, а Оргулааш-Бажында Деспижектер чайлап чыдар.

Аалдарның ажы-төлүнүң көвейи анай-хураганнар-ла. Оларның хөглүг ыыт-шимээни чүгле дүн ортузунда намдаар. Оолдар күжүн шенежип, улуг мөгелер өттүнүп хүрешкен, девээн, кыс уруглар бир аай сайзанактаан турар. Оолдар, уруглар чыглып алгаш, чаржыр, ырлажыр. Чайлагның ыыт-шимээнниг хөглүүн чүү дээр ону. Ийи-чаңгыс эзирик кижилер шапкылашкан, ыт-куш ээртип, хөлзеп-даа тургулаар. Ынчалза-даа аныяк-өскеннер, бо бистиң хүннеривисте дег арага ижип, бажын дергилепкен, ыыт-шуугаазын үндүргеннерни көрбес турган.

Шуй сумузу ынчан Барыын-Хемчик кожууннуң база бир хөй кижилиг, малдыг, бай, делгем девискээрлиг (Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайга кожууннар, Өвүрнүң Саглы сумузу) турган. Ол хире улуг сумуда моол бижик билир кижи чүгле Хертек Сүрүң акый болган. Тус черниң улузу ону хүндүлээр, “Бижээчи” деп шолалаар, адын адавас. Акым сугнуң кожазы ол “Бижээчи Сүрүңнүң” өөнге бир эртен маңнай бердим. Ол бижээчи моол дылда солуннар, ном-дептер номчуур болгаш бир-ле солун чугааны кады-кожаларынга чугаалаан орар, игил база ойнаар кижи. Карак-ла бо! Дөрде аптара кырында “Тываның араттың шыны” солун (амгы “Шынны” ынчан ынчаар адаар турган) чытканын эскергеш, “Солуннуң арнын көрейн акый, чөпшээреп көрүңер!” – дидим.

— Үжүк-бижик билир эвес сен, солунну көрүп-көрбейн канчаар сен? — деп кадыыг чарлык болду. Ынчалзажок ээрежип, чаннып тургаш, мүн-не чөпшээредип аптым. Ол солуннуң баштайгы арнын моол дылда, а ийиги арны номчуттунмас бир-ле ындыг бижик-биле парлаан болду. Сүлде-ле бо! Солуннуң ийиги арнында Монгуш Лопсан-Чиңмит деп төвүт эртемденниң чогаатканы Тываның чаа бижииниң үжүк-алфавидин моол, орус дылдарда очулдуруп парлап каан бо чорду!

— Лопсан-Чиңмит ламаның чогаатканы чаа тыва бижиктиң үжүүн парлап каан-дыр көрем, акым. Дүжүрүп бижип алгаш, солунуңарны дораан-на эккеп бээр мен, берип көрем, Бижээчи! — деп диледим. Чугаам безин дооспаанымда, “Кай бээр эккел! Үжүк караа таныыр эвес сен” – дээш, холумда солунну ушта тыртарга, солун ийи башка кылдыр орлуп калды. Мээң холумда солуннуң бичии дилиндеги арты.

— Ой халак! Канчаарыңар ол! Хайыраан солунну ора тыртып кааптыңар — деп хыйландым-даа.

— Ол сээң балаң ышкажыл! Бижик билир эвес сен, чоп калчаарадың! — деп мени буруудадыксады. Кезек көрүп ора, “Че, ол холуңда артканын ап алгаш, дораан эккеп бер” — деп дужаады-даа.

Артында-ла ол үзүндүде чаа тыва бижиктиң алфавит үжүүн парлаанын көргеш, амыраанымны чүге деңнээр ийик! Буттарым черге дегбес чалгынныг-биле дөмей мен. Маңнап кел-ле, латин бижикке үндезилеттинген Тываның чаа бижииниң 32 алфавидин кыдыраажымга дүжүрүп бижип алдым. Ора тыртыжып турган солунувустуң дилиндээн Бижээчиге аппарып бердим. “Че бо-дур, Бижээчи, оваарып көрүңерем!” — дээш, бүзүрезин бо дээш кыдыраажымны Бижээчиге тудустум. Ам-даа шынзыкпаан хевирлиг. Кыдыраажымны топтап-топтап көрдү. “Бижикке кажан мынчаар өөренип апкан сен, аал?” — дээш, кыдыраашты менче сунгаш, кезек боданып тур.

— Эрткен кыжын Бедик-Бажың школазынга өөренип алдым.

— Мээң көрбээним, билбезим бижик-ле-дир. Ийет, Чадаананың үстүү хүрээзиниң ламалары чаа бижик чогааткан деп дыңнаан-на мен. Кай, чаңгыс кыжын-на номчуп, бижиптер кылдыр өөренип алган ышкажың чүл? — дээш, мени кайгавышаан тур-ла.

— Бүзүревес болзуңарза, дөө акым сугда мээң ном-дептеримни, кыдырааш, саазынымны барып көрүңер даан — деп, арай анчыгзынып харыыладым. — Кыш ортузунда, үймээнчилер дүвүреп турар үеде, саат чокка номчуп, бижип турар апарган бис. Бисти ынчалдыр Бак-Көк (Бакук) башкы өөреткен — деп чоргаарланып немеп кагдым.

— Бо Шуй сумузунда мээң-биле сен ийи бижээчилер тывылган ышкажывыс чүл? — деп, кыжыра аарак чугаалады оң.

— Чок акым, ийи эвес, а мээң кады өөренип баткан эштерим Хөнеш, дөө Улуг-Шуйда Дамбыл, Соспукай дээш, бижик билир кижилер сумувуста хамаанчок, кожуунда оон туржук, бүгү Тывада көвүдеп турар-ла болгай — деп, тайылбырлаарын оралдаштым.

— Ол дүжүрүп бижип алган үжүглелиңерни башкы чок канчап өөренип алыр сен ынчаш? — деп ылаптай-дыр.

— Ажырбас. “Тываның араттың шыны” солунунуң ачызында бодум борастап өөренип алыр мен, Бижээчи — дидим.

— Богда дуңмакым! Ол чаа бижииңни мен база өөрениийн, меңээ дузалажып көр! — дээш, мээң чанымда келди. — Баштайында сени анаа ойнап турар кижи-дир деп бодааш, арай соора билипкен-дир мен, дуңмакым. Меңээ черле дузалажып көр — деп, Бижээчи ээрешпишаан тур-ла.

— Ынчангай-ла мен. Кызар-ла болзуңза, ында берге чүве чок — деп харыыладым.

“Шынның” ачызында латин бижикке үндезилеттинген Тываның чаа бижиин чай ортузунга чедир, шынап-ла, номчуп, бижип турар кылдыр өөренип аптым. Ол чедиишкинимниң үндезини “Бедик-Бажың” школазынга бирги классты доосканым болганы чугаажок.

Бижээчи база шору өөренип турар. Үе-чергем оолдар, кыстарны Тываның чаа бижиинге өөредирин оралдашкан мен. Ол үеде коржаа садыгларында саазын, карандаш бар эвес, калбак ыяшты самбыралаштыр чазааш, ону үс-биле чаггаш, кара хөө-биле “будупкаш”, кургай бээрге, хүл-биле бызап чаап алгаш, сүвүр баштыг чээрген ыяш-биле бижип турган бис. Ийет, чамдык кызымак, сонуургалдыг оолдар, уруглар чаа бижикке шору өөренип алганнар
Күзүн школавыска чыглып келдивис. Бакук башкы чаа бижикке боттары өөренип алган өөреникчилерни дыка мактап, амырааш, “Эр хейлер, кончуг-ла эрес болган-дыр силер! — деп, бисти мактаан-даа. Ынчангаш ам 70 харлаар “Шын” солун-биле эге бажында ынчаар таныжып өңнүктешкен болгаш, “Шынны” башкым, сүмелекчим” — деп, шын-на сеткилимден чугаалап, өөрүп четтирип чоруур ужурум шак-ла ында ийин. 1930 чылдан бо хүнге чедир “Шынны” чылдың чагыдып ап, холумдан салбайн номчуп чор мен. “Шынның” өртектиг, угаанныг санал-сүме суртаалын хүннүң дыңнап республикада болгаш делегейниң чурттарында солун болуушкуннарны “Шын” меңээ чугаалап берип турары дыка-ла өөрүнчүг. Ооң ужурунда “Шын-биле" чугаалажыксаар күзелим бичии-даа кошкавайн чоруур ийин.

1933 чылдан бо хүнге чедир “Шынның” арыннарынга чагааларымны парладып, бодал-саналымны болгаш эскерилгелеримни аңаа биживишаан, 80 ажыг чылдарда чырык хүнүм адаанда чурттап чор мен. Солунга чүүл бижиири харыысалгалыг болгаш кижиниң билиин бедидеринге улуг ужур-дузалыын билген мен.

Рынок үезиниң даржыктыг кызагдаашкыннарынга, ёзу эдерген хоолургак, хоругдаашкыннарга мээң башкым-сүмелекчим “Шын” солун таварышкаш, акша-мөңгүнге, саазынга чединместеп, ядыы байдалга бо-ла туттура бээри меңээ база аарышкылыг-дыр. Ынчангаш-ла чадаарда солунга парлаттынган чамдык материалдарымның гонорарын далайга дамды дузалаар дээни ышкаш, “Шынга” арттырып-даа турар мен. Мээң оом “Шынга” чүгле мораль талазы-биле деткимче болуру билдингир-ле болгай.

Рыноктуң ол бүгү бергелерин “Шын” шынчы сөглеп тургаш, мергежилдии-биле шыдажып эртип, караа көскү, кулаа дыңнангыр, думчуу кымдан чытчы, а үнү, дылы өткүт болгаш чидиг, быжыг туружун бүзүрелдиг ээлеп турар. Чүгле шын дээш, “Шын” солун тура дүшпейн, номчукчуларынга төлептии-биле бараан болбушаан турарынга өөрүвес, деткивес аргам черле чок!

Артём БОРБАК-ООЛ.
“Шын” солуннуң 70 чылдаанында үнген “70 чыл” деп номдан алган.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13